Anti-Ödipus! Deleuze & Guattari 1

 Kamilo Kaf کامیلۆ کاف

دژە-ئۆدیپ! دولوز و گواتاری

   ئەڵبەتە ئەفسانەی ئوێدیپوس (Mythos des Ödipus) یەکێکە لە شاکارە جوانەکانی هونەری تڕاژیدیی یۆنانی دێرین، بەڵام گرێی ئۆدیپ (Ödipuskomplex) داهێنانێکی سایکۆشیکاریی فرۆید (Freud) خۆیەتی، ئەمجا لاکان و ژیژەک (Lacan & Zizek) کە ناوەندی تیۆریی ئەڵقەکانی خود و دەرونیان بەم گرێیەوە بەندن و پێکەوە گرێدراون. ئەگەر گرێی ئۆدیپیان بترازێت، ئیدی سەرجەم ئەڵقەکانی خود هەڵدەوەشێنەوە و  پوچەڵ دەبنەوە.  لێرەوە لەم ڕوانینەوە دولوز و گواتاری (Deleuze & Guattari) گرێکەی فرۆید و لاکانیان خستوەتە ژێر گومانەوە، بێگومان سەرەتاترین و ساناترین پرسیار ئەوەیە: ئایا گرێی ئۆدیپ گەردونی (universell) یان ئەفسانەیی (mythisch) بوو

   بێگومان مرۆڤناسی (ئەنترۆپۆلۆژی) بەردەوام مێژوی مرۆڤایەتیی تاوتوێ کردوە، لە مرۆڤناسیەوە دەزانین کە بەردەوام شێوازی خێزان و خێڵ و جڤات و گروپ و گەل و کۆمەڵگەکان جیاوازن و شێوەی دەسەڵاتدارییان جودان وەک دایکایەتی، ژنسالاری، کۆمۆنەیی، باوکایەتی، پیاوسالاری، فیۆدالی، ئەریستۆکراتی، لیبڕالی،.. تاد. بە ئێستاشەوە ئێتنۆلۆژی (Ethnologie) پێمان دەڵێت کە گروپ و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و گەل هەن، نەک هەر شێوازی دەسەڵادارێتی لایان باوکانە نیە، بەڵکو لە نێو خێزاندا ئەسڵەن باوک نیە، چەمکی باوک لایان ون و نامۆیە. کەواتە  قسەکردن لەوەی گوایە گرێی ئۆدیپ گەردونیە، جگە لە درۆیەکی گەردونی هیچی دی نیە، هەر لێرەشەوە دەوترێت گرێی ئۆدیپ ناگەردونیە، بەڵام ئەفسانەی ئۆدیپوس خۆی وەک شاکارێکی ئەدەبی ئەفسانەیەکی گەردونی و میتۆلۆژیەکی دێرینە، چونکی گرێ و گرێچنی دو شتی جودان، دەردی بیماری و گێڕانەوەی ئەفسانە دو شتی تەواو جیاوازن، ئێستاش شاکارە گەورەکانی ئەدەب و شیعر و فیکر بە شێوەیەک لە شێوەکان دەچنەوە سەر هۆمێر (Homer) و میتۆلۆژیی دێرین، بە تایبەت فەلسەفەی هێراکلیت (Heraklit) و فەلسەفەی پێش-سوکرات (Vor-Sokrat)،.. تاد

   بەڵام دولوز لە گۆشەنیگای دیکەوە گرێی ئۆدیپ دەخاتە ژێر پرسیارەوە، دەشیزانی کە سەرانی سایکۆشیکاری گرێی ئۆدیپیان لە ئەفسانەگەریەوە کردوەتە بوونگەری، ئۆدیپوس لایان لە میتۆلۆژیەوە بوەتە ئۆنتۆلۆژی. بۆیە دولوز شوێنێکی دی دەوروژێنێ و بە جۆرێکی دی دەڕوانێ و لە ئارەزوەکانمان دەپرسێت، بێگومان لێرەدا مەبەست دۆخی پاڕانۆیی یان پاڕانۆیدیە کە دابونەرێت و ئەودیی گەورە ئەو جۆرە حەزانەیان لە ناو مرۆڤدا خوڵقاندوە، نەک دۆخی شیزۆیی کە خۆڕاپسکانە لە هەمو جەبرێک و ناوەندێک و گوشارێکی کۆمەڵایەتی و کولتوری، خۆئازادکردنیشە لە ئۆرگانیسم و مێکانیسم وەک مەکینەی بیۆلۆژی و فیسیۆلۆژی

دولوز دەپرسێت: ئەو شتە چیە کە حەزە دەستکردەکانمان دەهەژێنن و زەوتی کردوین؟ ئەو هیچە چیە کە دەمانخاتە کەڵکەڵەی شتەکان و زیلەتی کردوین

   ئۆبێکتی تاسە لای دولوز غەریزەیەکی تاکانە نیە، سروشتێک نیە کە تاک هەڵگری بێت، بەڵکو غەریزەیەکی کۆ و کولتوریشە، زادەی ماشینی ئارەزوەکانە. ئۆدیپ بە هۆی زمانەوە هاتۆتە گۆ، ئۆدیپال لە ڕێگەی سیستەمی ڕەمزیەوە بوەتە سیمبۆل، ئۆدیپی بەری دالە. چەمکی سەرەکی لە دژەئۆدیپدا تاسە و ئارەزوە، بە چەشنێک تاسەی ئۆبێکت هەمیشە (کۆ)یە نەک تاک. تاسەی شت هەردەم پەیوەندیەکی پێکەوەییە، بەردەوام تاسەی ئەویدی و ئارەزوی ئۆبێکت و خولیای شتێکە لە دەرەوەی مندا. ئۆبێکتی تاسە لە دەرەوە هاتۆتە ناوەوەی من و ناوەخن کراوە، ئۆبێکتی تاسە شتێکی دەرەکیە بوەتە ناوەکی، تاسەی شت هەمیشە پەیوەندیی بونیاتی سیستەمێکی دامەزراوەیە کە سایکۆشیکاری فڕی بەسەریەوە نیە و لەم بوارەدا کۆڵەوارە

   لە بنەڕەتدا ئۆدیپ کاڵای کارگەی حەزەکانە و دروست کراوە و بەردەوام بە ئۆدیپکراوە، هەروەکو هاملێت (Hamlet) شمەکی کارخانەی ئارەزوەکانە و بەرهەم هێنراوە و بەردەوام بە هاملێتکراوە. ئۆدیپ ئاغای دالەکانە و دەسەڵاتداری و پاوانخوازی خواستێتی، بەڵام دژە-ئۆدیپ هەر شێوازێکی لەم بابەتانە نەیاری سەرسەختێتی. لای فرۆید نەست بزوێنەری ئۆدیپالە، بەڵام لای گواتاری و دولوز نەست کارگەی ماشینی تاسەکانە. هەموو شتێک بوەتە ماشین تەنانەت سنوری نێوان مرۆڤ و ئامێریش نەماوە، فیکریش بوەتە مەکینە، عەقڵ خۆی بەرهەمی ماشینەکانە. لەڕێی ئارەزوی شتەکانەوە ماشینەکان دەکەونە کار، هەمو شتەکان بونەتە ماشینی تاسەکان و دەخرێنە گەڕ. لە ناو نەستدا گروپ و کۆمەڵ و ماشینەکان هەن، نەست هەمیشە کۆنەست و نەستی کۆیە، ئیدی تاسە خودی خۆی نیە، بەڵکو ماشینی ناو تاسەکانە. نەستی دولوزی نە غەریزەی فرۆیدیە و نەش بونیاتی دالی لاکانیە، بەڵکو وەک ماشینی تاسەکان کەوتۆتە کار

   لای دولوز ستراتیژی گرێی ئۆدیپ دەسەڵاتی ئاپۆرەی خەڵک و حەشاماتە بۆ ڕێکخستنی کۆمەڵگەیەکی چەقبەستو، عەوامێک بۆ مانەوەی میژوی سیاسەتێکی چەقیو، کە بە ماشین و ئامێر و مەکینەی ئارەزوەکان ناوی دەبرد. هەر لەبەر ئەوە گواتاری و دولوز لەجیاتی سایکۆشیکاری (Psychoanalyse) ئەڵتەرناتیڤێکی دیکەیان ڕاگەیاند، چونکی ئەمیان هێشتا لە ژێر جەبری پاڕەنۆیی و ئاپۆرەی خەڵک و ماشینی تاسەکان و دابونەرێت ماوەتەوە، هێشتا لە ترادیسیۆنی دیالێکتیکی هێگل و سیستەمی دەسەڵاتدارێتی و دەوڵەت دەرنەچوە، نوقمی دوالیسم و دوانە لێکدژەکانە وەک دالە-سیستەم و دەردە-نیشانە، دکتۆر و بیمار، لۆگۆس و پاتۆس

     لەبەر ئەوە شیزۆشیکاری (Schizoanalyse) جێگرەوەی سایکۆشیکاری بوو وەک خۆڕاپسکانێک لە دەست واقیع و سیستەم و ماشینی تاسەی ئاپۆرە و بازاڕدا (ماسە و مێسە). نخوڵی لەوە ناکرێت کە سەروکاری سایکۆشیکاری و شیزۆشیکاری پەیوەندییان بە ئارەزو و تاسەوە هەیە، بەڵام جیاوازیەکی گەورە لە نێوان هەردوکیاندا هەیە، چونکی ڕۆڵی ئەویدی و بەهای شتەکان و چەمکەکان لایان جیاوازن. فرۆید ئەویدی بە چەمکی لەتەک-مرۆڤ (Nebenmensch) ناوی دەبرد، لای دولوز مرۆڤ بەبێ ئەویدی هەڵگری هێزێکی ناوەکی و ئەگەری گەشەکردنی ناخی خۆی هەیە و شیاوی ئەوەیە ببێتە جەستەیەکی نائۆرگان وەک ناماشین و نائامێر و نامەکینە بەدەر لە جەبری فەرمان و ئەرک و ئیش و وەزیفەی دەقگرتو

   بۆ نمونە چەمکی هیستێری لە شیزۆشیکاریدا حاڵەتێکی جەستەییە، واتە جەستەی نائۆرگان (نائەندام) یان ناماشین و نامێکانیک، جەستەیەک کە لە ژێر گوشاری بیۆلۆژی و فیسیۆلۆژی و ئۆرگانیسمدا نەبێت، تەنانەت دۆخی هیستێری دەبێتە جوانیناسی و هونەری نیگارکێشان

   هەروەها چەمکی شیزۆفرێنی بە مانا نەرێتیە باوەکەی واتا پەرتبونی ڕۆح، نەک ترازانی کەسایەتی و ناسنامە، بەڵام لای دولوز دۆخی شیزۆیی واتە ڕۆحی نائۆرگان، ڕۆحێک کە نەبێتە ماشین و مەکینەی ئۆرگانیسم و بیۆلۆژی و فیسیۆلۆژی، نەبێتە ئامێری درێژکردنەوە و درێژەپێدانی ستەم، ڕۆحێک کە نەچێتە ژێر ڕکێفی هیچ سیستەمێکی چەپێنەر و خەسێنەر و پاڕانۆیی و پاڕانۆیدیەوە

   پاڕانۆید واتا پاڕانۆیی-ئاسا (هاوشێوەی پاڕانۆیا) یان خەڵەفان-ئاسا (هاوشێوەی تێکچون)، ئەم دەردە بەری ئەو حەزە دەستکردانەیە کە تاسەی ناو خودی مرۆڤ نین، بەڵکو داب و نەرێت، یاسا و ڕێسا، دال و مەدلول، ئەویدی و ئەویدیی گەورە، ئاپۆرە و بازاڕ (ماسە و مێسە)، مێدیا و ماسمێدیای سەرمایەداری ئەو جۆرە حەزە دەستکردانەیان لە ناو مرۆڤدا چاندوە، سایکۆپاتی واتا دەردە-دەرون (دەرون-بیماری) کە هەر لەو حەزە دەستکردانەوە سەرچاوەی گرتوە

   ئەڵبەتە لێکۆڵینەوە و توێژینەوەی زانستی و ئاکادێمی و وتاری فیکری و دەقی ئەدەبیاتی کوردی لێوانلێون لە گرێ و گرێچنیی پاڕانۆیی و فێتیشی واتە دوبارە بەرهەمهێنانەوەی سیستەمی بە شمەکبون و بە کاڵابون، وەبەرهێنانی زێدەبەهای حەزێکی بیمارانە و پاڕانۆیانە و فێتیشیانە (شمەکیانە). لێرەوە ڕۆحی نائۆرگان خۆڕاپسکانە لە هەمو فشارێک و جەبرێک و ناوەندێک، خۆئازادکردنە لە هەر خۆشباوەڕیەک و گەوجاندنێک و گەمژاندنێک، تەنانەت دۆخی شیزۆیی دەبێتە جوانیگەری و هونەری موسیک. هەر ئەوەشە هێدمەی ڕەنگەکان و پەرجوی دەنگەکان، هەر ئەوەشە شۆکی نیگارکێشان و ڕوداوی موسیک، هەر ئەوەشە خەون و ئەفیون

   لە بنەڕەتدا هیستێری یان هیستێرا (hystera) واتا منداڵدان، دواتر وەک شڵەژانی باری دەرونی بەکار هاتوە. لە دیدی سایکۆشیکاریەوە (Psychoanalyse) حاڵەتی هیستێری کێشەی نێوان خۆناسنامە و خۆنواندنە، دەردەنیشانەی خودێک کە لاساییکردنەوەی ئەوانیدی بنوێنێ بەبێ ئەوەی خۆی خاوەن خەسڵەتێکی جێگیر بێت. ئەڵبەتە بە پێچەوانەوە، لە دیدی شیزۆشیکاریەوە (Schizoanalyse) حاڵەتی هیستێری دۆخێکی جەستەیە، جەستەی نائۆرگان (نائەندام) واتە ناماشین و نامێکانیک، دۆخی جەستەیەک کە لە ژێر گوشاری بیۆلۆژی و فیسیۆلۆژی و ئۆرگانیسمدا نەبێت. پاتۆجوانیگەری (Patho-Ästhetik) حاڵەتێکی هیستێریانەی تێدایە، جوانیناسیەک کە دولوز (Deleuze) نیگارکێشانی باکۆنی (Bacon) پێ خوێندۆتەوە.

Mehr Infos: https://kamilo-kafruschy.webnode.at/news/hysterie%21-deleuze-%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a-h%db%8cst%db%8era%21-dwlwz/?utm_source=copy&utm_medium=paste&utm_campaign=copypaste&utm_content=http%3A%2F%2Fkamilo-kafruschy.webnode.at%2Fnews%2Fhysterie%2521-deleuze-%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a-h%25db%258cst%25db%258era%2521-dwlwz%2F

   لە بنەڕەتدا هیستێری یان هیستێرا (hystera) واتا منداڵدان، دواتر وەک شڵەژانی باری دەرونی بەکار هاتوە. لە دیدی سایکۆشیکاریەوە (Psychoanalyse) حاڵەتی هیستێری کێشەی نێوان خۆناسنامە و خۆنواندنە، دەردەنیشانەی خودێک کە لاساییکردنەوەی ئەوانیدی بنوێنێ بەبێ ئەوەی خۆی خاوەن خەسڵەتێکی جێگیر بێت. ئەڵبەتە بە پێچەوانەوە، لە دیدی شیزۆشیکاریەوە (Schizoanalyse) حاڵەتی هیستێری دۆخێکی جەستەیە، جەستەی نائۆرگان (نائەندام) واتە ناماشین و نامێکانیک، دۆخی جەستەیەک کە لە ژێر گوشاری بیۆلۆژی و فیسیۆلۆژی و ئۆرگانیسمدا نەبێت. پاتۆجوانیگەری (Patho-Ästhetik) حاڵەتێکی هیستێریانەی تێدایە، جوانیناسیەک کە دولوز (Deleuze) نیگارکێشانی باکۆنی (Bacon) پێ خوێندۆتەوە.

Mehr Infos: https://kamilo-kafruschy.webnode.at/news/hysterie%21-deleuze-%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a-h%db%8cst%db%8era%21-dwlwz/?utm_source=copy&utm_medium=paste&utm_campaign=copypaste&utm_content=http%3A%2F%2Fkamilo-kafruschy.webnode.at%2Fnews%2Fhysterie%2521-deleuze-%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a-h%25db%258cst%25db%258era%2521-dwlwz%2F

   لە بنەڕەتدا هیستێری یان هیستێرا (hystera) واتا منداڵدان، دواتر وەک شڵەژانی باری دەرونی بەکار هاتوە. لە دیدی سایکۆشیکاریەوە (Psychoanalyse) حاڵەتی هیستێری کێشەی نێوان خۆناسنامە و خۆنواندنە، دەردەنیشانەی خودێک کە لاساییکردنەوەی ئەوانیدی بنوێنێ بەبێ ئەوەی خۆی خاوەن خەسڵەتێکی جێگیر بێت. ئەڵبەتە بە پێچەوانەوە، لە دیدی شیزۆشیکاریەوە (Schizoanalyse) حاڵەتی هیستێری دۆخێکی جەستەیە، جەستەی نائۆرگان (نائەندام) واتە ناماشین و نامێکانیک، دۆخی جەستەیەک کە لە ژێر گوشاری بیۆلۆژی و فیسیۆلۆژی و ئۆرگانیسمدا نەبێت. پاتۆجوانیگەری (Patho-Ästhetik) حاڵەتێکی هیستێریانەی تێدایە، جوانیناسیەک کە دولوز (Deleuze) نیگارکێشانی باکۆنی (Bacon) پێ خوێندۆتەوە.

Mehr Infos: https://kamilo-kafruschy.webnode.at/news/hysterie%21-deleuze-%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a%2a-h%db%8cst%db%8era%21-dwlwz/?utm_source=copy&utm_medium=paste&utm_campaign=copypaste&utm_content=http%3A%2F%2Fkamilo-kafruschy.webnode.at%2Fnews%2Fhysterie%2521-deleuze-%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a%252a-h%25db%258cst%25db%258era%2521-dwlwz%2F

   دولوز وەک بەردەوامی لای هێراکلیت (Heraklit) و ببوون (صیرورة) لای نیتچە (Nietzsche) تا سەر ئێسقان دژە-ئاکادێمی و دژە-دیالێکتیک و دژە-ئۆدیپە

جەستەی نائۆرگان، هیستێری و شیزۆفرێنی! دولوز

   لای فرۆید (Freud) نەست بزوێنەری ئۆدیپالە (ödipal)، بەڵام لای گواتاری و دولوز (Guttari&Deleuze) نەست کارگەی ماشینی تاسەکانە. هەموو شتێک بوەتە ماشین تەنانەت سنوری نێوان مرۆڤ و ئامێریش نەماوە، فیکریش بوەتە مەکینە، عەقڵ خۆی بەرهەمی ماشینەکانە. لەڕێی ئارەزوی شتەکانەوە ماشینەکان دەکەونە کار، هەمو شتەکان بونەتە ماشینی تاسەکان و دەخرێنە گەڕ. لە ناو نەستدا گروپ و کۆمەڵ و ماشینەکان هەن، نەست هەمیشە کۆنەست و نەستی کۆیە، ئیدی تاسە خودی خۆی نیە، بەڵکو ماشینی ناو تاسەکانە. نەستی دولوزی نە غەریزەی فرۆیدیە و نەش بونیاتی دالی لاکانیە (Lacan)، بەڵکو وەک ماشینی تاسەکان کەوتۆتە کار

   لای دولوز ستراتیژی گرێی ئۆدیپ (Ödipuskomplex) دەسەڵاتی ئاپۆرەی خەڵک و حەشاماتە بۆ ڕێکخستنی کۆمەڵگەیەکی چەقبەستو، عەوامێک بۆ مانەوەی میژوی سیاسەتێکی چەقیو، کە بە ماشین و ئامێر و مەکینەی ئارەزوەکان ناوی دەبرد. هەر لەبەر ئەوە گواتاری و دولوز لەجیاتی سایکۆشیکاری ئەڵتەرناتیڤێکی دیکەیان ڕاگەیاند، چونکی ئەمیان هێشتا لە ژێر جەبری پاڕەنۆیی و ئاپۆرەی خەڵک و ماشینی تاسەکان و دابونەرێت ماوەتەوە، هێشتا لە ترادیسیۆنی دیالێکتیکی هێگل و سیستەمی دەسەڵاتدارێتی و دەوڵەت دەرنەچوە، نوقمی دوالیسم و دوانە لێکدژەکانە وەک: دالە-سیستەم و دەردە-نیشانە، دکتۆر و بیمار، لۆگۆس و پاتۆس

   لەبەر ئەوە شیزۆشیکاری (Schizoanalyse) جێگرەوەی سایکۆشیکاری (Psychoanalyse) بوو وەک خۆڕاپسکانێک لە دەست واقیع و سیستەم و ماشینی تاسەی ئاپۆرە و بازاڕدا (ماسە و مێسە). نخوڵی لەوە ناکرێت کە سەروکاری سایکۆشیکاری و شیزۆشیکاری پەیوەندییان بە ئارەزو و تاسەوە هەیە، بەڵام جیاوازیەکی گەورە لە نێوان هەردوکیاندا هەیە، چونکی ڕۆڵی ئەویدی و بەهای شتەکان و چەمکەکان لایان جیاوازن. فرۆید ئەویدی بە چەمکی لەتەک-مرۆڤ (Nebenmensch) ناوی دەبرد، لای دولوز مرۆڤ بەبێ ئەویدی هەڵگری هێزێکی ناوەکی و ئەگەری گەشەکردنی ناخی خۆی هەیە و شیاوی ئەوەیە ببێتە جەستەیەکی نائۆرگان (organloser Körper) وەک ناماشین و نائامێر و نامەکینە بەدەر لە جەبری فەرمان و ئەرک و ئیش و وەزیفەی دەقگرتو

   لە بنەڕەتدا هیستێری (Hysterie) یان هیستێرا (hystera) واتا منداڵدان، دواتر وەک شڵەژانی باری دەرونی بەکار هاتوە. لە ڕوانگەی سایکۆشیکاریەوە حاڵەتی هیستێری کێشەی نێوان خۆناسنامە و خۆنواندنە، دەردە-نیشانەی خودێک کە لاساییکردنەوەی ئەوانیدی بنوێنێ بەبێ ئەوەی خۆی خاوەن خەسڵەتێکی جێگیر بێت. ئەڵبەتە بە پێچەوانەوە، لە ڕوانگەی شیزۆشیکاریەوە حاڵەتی هیستێری دۆخێکی جەستەییە، جەستەی نائۆرگان (نائەندام) واتە ناماشین و نامێکانیک، دۆخی جەستەیەک کە لە ژێر گوشاری بیۆلۆژی و فیسیۆلۆژی و ئۆرگانیسمدا نەبێت. پاتۆجوانیگەری حاڵەتێکی هیستێریانەی تێدایە، جوانیناسیەک کە دولوز نیگارکێشانی باکۆنی (Bacon) پێ خوێندۆتەوە

   دۆخی هیستێری زێدەکاتە، چرکەساتێکی زیادەترە، هەستێکی زیاترە بەرانبەر ژینگە و دەوروبەر، زێدە هەستیارترە لە هەستە ئاساییەکان، هەنوکەیەکی ڕەهایە، ئێستا لای کەسی هیستێری خۆی ناچار کردوە کە هەبوون و بوون ببنە هەنوکە، خودی هیستێری وای کردوە کە شتەکان و بونەوەرەکان زیاد لە ڕادەبەدەر هەنوکەیی بن. نیگارکێشان هونەرێکە کات دەبڕێت و دەچێتە دەرەوەی کات، هونەرێکی کاتبەدەر و دەرەکاتە، بەریەکەوتنێکی کتوپڕی چرکەساتێکی هیستێریانەیە، بە ئێستاکردنێکی ڕەهای شتەکانە

   ئاخۆ نیگارکێشان فۆڕمێکی هونەری هیستێریانەیە بە مانا پاتۆجوانیناسیەکەی؟ باشە لە کوێدایە چرکەساتە هیستێریەکەی، لە نێو کامیاندایە خودی نیگارکێش یان نیگارکێشان

   نیگارکێشان ڕاستەوخۆ بە هەنوکەکردنی شتەکانە لەودیو بابەتە پیشاندراوەکانەوە، لەودیو بابەتە نمایشکراوەکانەوە ڕێک شتەکان ئامادەیەکی تەواویان هەیە. سیستەمی ڕەنگەکان ڕاستەوخۆ بەر دەمارە هەستەوەرەکان و مێشک دەکەون و یەکسەر کاریگەرییان بۆ سەر هەست و نەست هەیە، لێرەوە سیستەمی ڕەنگ و نیگار لۆژیکی ڕوداوە: دۆخی سەرسوڕمان و حەپەسان و ئەبڵەقبون، حاڵەتێک نزیک بە شۆکبون، وروژاندنی سنوری درکپێکردن، گڕوتینی بەرهەستکردن، کەفوکوڵی ویستن، هەنوکە نواندن

   مرۆڤ لە مەترسیەک دەترسێت کە هێشتا لێرە نیە، بەڵام لێرەبوونێکی تەواوی هەیە، ئەوەش دۆخێکی هیستێریانەی نیگارکێش نیە، بەڵکو دۆخێکی هیستێریانەی نیگارکێشانە. ئا لێرەوە بە نیگارکێشان حاڵەتێکی هیستێریانە دەبێتە هونەر، بەڵام نیگارکێش خۆی حاڵەتێکی هیستێریانە نیە، بەڵکو لە نێو نیگای بەرهەست و نیگاری بەردەستەوە هێدمە و هاوار و تین دەگەنە لوتکەی جوانی، هەر ئەوەشە پاتۆجوانیناسی. هەر لێرەشەوە تاربینیی تۆخ بەرەو گەشبینیی مۆخ وەردەچەرخێ، خەیاڵ بەرەو ڕیال وەردەگۆڕێ، بەبێ ئەوەی سنوری نێوانیان تەواو فەنا بن، لە نێوانیاندا هەردەم پەردەیەکی هەڵواسراو ماوەتەوە، جاروبار خەیاڵ و ڕیال دەڕژێنە نێو یەکتر، بەڵام هەرگیز نابنە یەکتر

   نیگارکێشان دۆخێکی هیستێریانەیە، بەڵام موسیک هەرگیز دۆخێکی هیستێریانە نیە، چۆن

چونکە موسیک هاوپەیمانێکی ستراتیژی و ئەزەلیی بیسەرە، هەردو پێکەوە لەودیو جەستەوە پەیمانێکیان واژو کردوە بۆ هەتاهەتایە لە ناخ و ڕۆحماندایە، لەگەڵ موسیک بیستندا جەستەمان بیر دەچێتەوە، موسیک لە جەستەخستن و بەگەڕخستنی ڕۆحە، موسیک توانەوەی جیهانە لە نێو ڕۆحدا، هەر ئەوەشە پەرجوی دەنگ (معجزة) لای (Proust) پروست

   مادە و کەرەستەی نیگارکێشان وایان کردوە کە هەست بە جەستەی خۆمان بکەین و بە ئێستای جەستەمان وەئاگا بین، بەڵام موسیک ئێستای جەستەمان بیر دەباتەوە، ئا لێرەوە موسیک دەبێتە دۆخی شیزۆیی، بەڵام هەرگیز دۆخی هیستێری نیە

   شیزۆفرێنی (Schizophrenie) چەمکێکی یۆنانیە و لە دو وشە پێک هاتوە

یەکەمیان: شیزەین (s'chizein) واتا ترازان، کەرتبون و پەرتبون

دوهەمیان: فرێن (phren) واتا ڕۆح، ناخ، ناوپەنچک کە جاران بە مەنزڵگەی ڕۆحیان زانیوە

هەردو وشەکە پێکەوە بە مانا نەرێتیە باوەکەی واتا پەرتبونی ڕۆح، نەک ترازانی کەسایەتی و ناسنامە

   لە بنەڕەتدا دۆخی شیزۆیی واتە ڕۆحی نائۆرگان، ڕۆحێک کە نەبێتە ماشین و مەکینەی ئۆرگانیسم و بیۆلۆژی و فیسیۆلۆژی، نەبێتە ئامێری درێژکردنەوە و درێژەپێدانی ستەم، ڕۆحێک کە نەچێتە ژێر ڕکێفی هیچ سیستەمێکی چەپێنەر و خەسێنەر و پاڕانۆیی و پاڕانۆیدیەوە

   پاڕانۆید (Paranoid) وشەیەکی لێکدراوی یۆنانیە

یەکەمیان: پاڕانۆیا (paranoia) واتا خەڵەفان و تێکچون

دوهەمیان: ئەیدێس (eides) واتا لێکچو و هاوشێوە

هەردو وشەکە پێکەوە واتا پاڕانۆیی-ئاسا (هاوشێوەی پاڕانۆیا)، یان (هاوشێوەی تێکچون) خەڵەفان-ئاسا

   ئەم دەردە بەری ئەو حەزە دەستکردانەیە کە تاسەی ناو خودی مرۆڤ نین، بەڵکو داب و نەرێت، یاسا و ڕێسا، دال و مەدلول، ئەویدی و ئەویدیی گەورە، ئاپۆرە و بازاڕ (ماسە و مێسە)، مێدیا و ماسمێدیای سەرمایەداری ئەو جۆرە حەزە دەستکردانەیان لە ناو مرۆڤدا چاندوە. سایکۆپاتی (Psychopathie) واتا دەردە-دەرون (دەرون-بیماری) کە هەر لەو حەزە دەستکردانەوە سەرچاوەی گرتوە. ئەڵبەتە لێکۆڵینەوە و توێژینەوەی زانستی و ئاکادێمی و وتاری فیکری و دەقی ئەدەبیاتی کوردی لێوانلێون لە گرێ و گرێچنیی پاڕانۆیی و فێتیشی (Fetishism) واتە دوبارە بەرهەمهێنانەوەی سیستەمی بە شمەکبون و بە کاڵابون، وەبەرهێنانی زێدەبەهای حەزێکی بیمارانە و پاڕانۆیانە و فێتیشیانە (شمەکیانە). لێرەوە ڕۆحی نائۆرگان خۆڕاپسکانە لە هەمو فشارێک و جەبرێک و ناوەندێک، خۆئازادکردنە لە هەر خۆشباوەڕیەک و گەوجاندنێک و گەمژاندنێک

   کورت و پوخت: ئامادەگیی هەنوکەیی جەستە بە هۆی نیگارەوە حاڵەتێکی هیستێریانەیە، بەڵام ئامادەگیی هەنوکەیی ڕۆح بە هۆی موسیکەوە حاڵەتێکی شیزۆیانەیە: ئا ئەوەیە هێدمەی ڕەنگ و پەرجوی دەنگ

   ئەڵبەتە بنەمای سایکۆشیکاری وەک بەرمەبنای چەمکی نەست و نائاگایی، دەگەڕێتەوە بۆ پەرتوکێکی هەرە کۆنی فرۆید ساڵی 1895 بە ناوی توێژینەوە دەربارەی هیستێری. لە مێژوی چەمکی نەستدا دو وتاری جیا هەن، یەکەمیان وتاری سایکۆلۆژیی ئەزمونی کە پەیوەستە بە ماتماتیک و بیۆلۆژیی مێشک. دوهەمیان وتاری ڕۆمانسی کە ئەمیان زیاتر لە ئەدەبیاتدا باوە، بە تایبەتی نەستی ڕۆمانسی لای شێلینگ (Schelling). بیریشمان نەچێت کە بەر لە فرۆید ویست و نەست لای فەیلەسوفان ڕاڤە کراون

نیتچە (Nietzsche) بەر لە فرۆید دەڵێت: من وەهمە، تاک تاکێکی دابەشنەکراو نیە، بەڵکو جوتێکی دابەشکراوە، دەسەڵاتی خود وەهمە، جەستە وەک عەقڵێکی گەورە ویستە بۆ دەسەڵات

شۆپێنهاوەر (Schopenhauer) بەر لە فرۆید دەڵێت: جیهان وێنە و ویستە، ویست لە ناو ماڵی خۆیدا سەروەرە

بێگومان لای شۆپێنهاوەر نەست بریتیە لە ویست، دەسەڵات، سروشت، ئەڤین، خۆماک و غەریزە

   فرۆید بە سێ شێوە نەست ناو دەبات

یەکەم: بە شێوەیەکی وەسفی وەکو بەرهەست و یادەوەری

دوهەم: بە شێوەیەکی دینامیکی وەکو یادەوەریەکی چەپێنراوی کاریگەر

سێهەم: بە شێوەیەکی سیستێماتیکی وەکو من، سەرو-من، ئەو

   بە شێوەیەکی گشتی حەوت مانای جودای نەست هەن: وەک نوێنەری خۆماک و غەریزە، وەک سەرچاوەی وزەی دەرون و ژیان، وەک چەپاندنی منداڵانە، وەک شێوازی کاری پڕۆسەیی و پێشینەیی، وەک بەشێک لە من و سەرومن، وەک بۆماوەیی میراتی چاخی کۆن، وەک پێچەوانەی چەمکی هەست

   لە یۆنانی ئانتیکدا ئێڕۆس (Eros) لە دیالۆگەکەی پلاتۆندا (Platon) بۆ جوتبون و زاوزێ لە ئارەزو و غەریزەیەکی ئاژەڵانەوە سەرچاوەی گرتوە، کە بە ئاراستەی ڕاستی و جوانی دەگوزەرێت و دەبێتە چاکە، واتە شوێنگەی ئێڕۆس لە ناو سێکوچکەکەی پلاتۆندا ئامادەیە: چاکەگەری و ڕاستیگەری و جوانیگەری، یان فەزیلەت و هەقیقەت و جەمالیەت

   لە ڕۆمانتیکدا نەست دەبێتە نمونەیی و ئیدیال و هێزێکی شاراوەی یەزدان یان ئەهریمەن. لێرەدا نەست دەبێتە تاقانە و خوایانە، دەبێتە سروشت و حیکمەتێکی قوڵ، هەروەکو لای هیندونیسم و بودهیسم نەست دەبێتە دەرختی لۆتۆسی (Lotos) سەر گۆماو کە ڕەگەکەی لە نێو قوڵایی لیتاودا شاراوەیە. نەستی ڕۆمانتیکی دەبێتە باڵا-ئیدیالیسم وەک هەرە کۆنترین دەرکەوتەی ڕۆژ/شەو، ڕوناکی/تاریکی، وەخەبەر/خەوتو، ئاگایی/نائاگایی، هەست/نەست

   لە مۆدێرنەدا لەگەڵ گەشەکردنی زانست و پەرەسەندنی تێکنۆلۆژیدا نەخۆشیە دەرونیەکان دەبنە نەخۆشی عەقڵ و دەماری مێشک و دەماخ. لە سەروبەندی گەشەی بیۆلۆژی و فیسیۆلۆژی و پراکتیکدا فرۆید هەردو وتاری ئەزمونی و وتاری ڕۆمانتیکی وەردەگرێت و تێهەڵکێشیان دەکات، هەردو وتارەکە وەک بابەت و دژەبابەت دەبنە کۆبابەت، واتە زانستی توێکاریی مێشک و سایکۆلۆژی هەردو پێکەوە لای فرۆید دەبنە توێژینەوە دەربارەی هیستێری، کە بە بنەمای لەدایکبونی سایکۆشیکاری (Psychoanalyse) دادەنرێت، بێگومان سەرەتا بە مێتا-سایکۆلۆژی (Meta-psychologie) ناوی دەبرد، وەک دژە-مێتافیسیک (Anti-metaphysik). سایکۆشیکاری دەبێتە سایکۆلۆژیی نەست، لای فرۆید تڕاوما (Trauma) واتا هێدمە وەک هۆکاری دردە-نیشانەی هیستێری یان سیمپتۆم (Symptom) دەبێتە نۆیڕۆسە (Neurose) بەرئەنجامی نەست و یادگەی نەست

ڕێکەوتی 14.08.1897 فرۆید نامەیەک بۆ فلیسی (Fließ) هاوڕێی بەم جۆرە دەنوسێت: بیمارە گەورەکە کە پێوەی سەرقاڵم، هەر خۆمم

لێرەوە لەوە دەگەین کە بۆچی فرۆید وەختێ دەگاتە ئەمەریکا و دەڵێت: لەگەڵ خۆمدا تاعونم بۆ هانیون

   خودشیکاریی فرۆید نەک هەر نەستی داهێنا، بەڵکو هەر هەمان ساڵیش لەگەڵ خۆیدا تێڕاپی (Therapie) بۆ نۆیرۆسە و گرێکەی ئۆدیپی هێنا، دواتر چیرۆکی نەست و نوکتەی بۆ گێڕاینەوە، بە چەشنێک غەریزەی چەپاو بەرەو ترس وەردەگەڕێت، وروژاندنی نەست بە گێڕانەوەی تراژیدی خۆی بەتاڵ دەکاتەوە و خود وەڵا دەبێتەوە

لەودیو چاکە و بەدیەکەی نیتچە (Nietzsche) لای فرۆید دەبێتە لەودیو بنەمای لەزەتەوە

ژێنیالۆژیە ئەخلاقەکەی نیتچە لای فرۆید (Freud) دەبێتە لەدایکبونی کولتور و شارستانێتی لەڕێی دەسبەرداربونی غەریزەوە

وتەکەی نیتچە کە دەڵێت: هەمو سکاڵایەک تۆمەتکردنە

فرۆیدیش هەر هەمان وتە دەڵێتەوە: سکاڵای مێلانکۆلەکان تۆمەتکردنە

   مێلانکۆلی (Melancholie) واتا خەمۆکی و خەمناکی، بە لاتینی مێلانکۆلیکوس (melancholicus)، بە یۆنانی مێلاگکۆلیکۆس (melagcholikos)، کە دو وشەی لێکدراوە

یەکەمیان: مێلاس (melas) واتا ڕەش

دوهەمیان: کۆلە (chole) واتا زراو

هەردو وشەکە پێکەوە واتا زراوی ڕەش، گوایە ڕەشبونی زراو دەبێتە هۆکاری ڕەشبینی و خەمۆکی

   کورت و پوخت: خودئاگایی و خودنائاگایی لای فرۆید وەک کوێخا و کۆیلە، سوارە و ئەسپ وایە

ئانتیک و یۆنانی دێرین

   بەر لە 2500 ساڵ هیپۆکرات (‌Hippokrates) وەک پزیشکێک هیستێری بە نەخۆشیەکی ئۆرگانی و جەستەیی دەزانی کە لە (ئوتێروس)ەوە (Uterus) واتا لە منداڵدانەوە بە هەمو ئەندام و کۆئەندامی جەستەدا (ئۆرگانیسم) تەشەنە دەکات، لێرەوە بە یۆنانی هیستێرا یان ئوستێر (uster) واتا منداڵدان کە بە نەخۆشیی ڕەحیم دانرا، هەر لێرەشەوە پیاوی بێڕەحم هیستێریی خستە پاڵ ئافرەتی بەڕەحم. پلاتۆن (Platon) هەر لە ڕوانگەی هیپۆکراتەوە دەیوت، گوایە لە ژێر سینەی ئافرەتەوە جانەوەرێکی دڕندە هەیە کە دەبێتە چارەنوسی ئافرەتی هیستێری! بە بڕوای من، ئەوە ئەقڵی پیاوە کە ئیرەیی (غیرەکردن) بە منداڵدان و منداڵبون دەبات، چونکی بەدەر لە خودا یان سروشت هیچ زانستێک و هیچ پیاوێک توانستی خوڵقان و لەدایکبونی نیە جگە لە خودی ئافرەت خۆی، دوگیانبون و خوڵقاندن جوانترین بەهرەیە کە تەنیا هەر بە ژن بەخشراوە، دور لە هەر وەسفێکی ڕۆمانسیانە هەقەن ئافرەت پێگەی خوڵقێنەر و ئەفرێنەری هەیە

   لە بنەڕەتدا هیستێری (‌Hysterie) تایبەت نیە بە ڕەگەزی ئافرەت و پزدانەوە، بەڵکو حاڵەتێکی جەستەییە بۆ پیاو و هەر ڕەگەزێک و تەمەنێک و قۆناغێک. دواجار بە چاوێکی فالوسیانەوە سەیرکردنی هیستێری وەک ئاژەڵێکی دڕندە ئەڵبەتە پڕ گرفت و کێشەیە، هیستێری پرسێکی هێندە نێگەتیڤ و نەرێنی نیە، تەنانەت زۆرجار هیستێری دەبێتە داهێنانی جەستەی نائۆرگان دولوز (Deleuze) واتەنی، خۆڕاپسکانە لە جەبری ئۆرگان و مەکینەی ئۆرگانیسم، نەچونە ژێر ڕکێفی هیچ ماشینێکی دەقگرتو یان کارێکی چەقبەستو

چاخەکانی ناڤین سەدەی (٥ - ١٥) ز

   لای قەشەی مەسیحی ئاوگوستینوس (Augustinus) هیستێری دەبێتە کۆنڤولسیۆن (Konvulsion) واتا تەنگانەی هەواگۆڕکێی منداڵدان، بە لاتینی کۆنڤولسوس (convulsus) واتا شۆکبون، پەشۆکان، تۆقین و لەرزین، برککردن، لای ئەم خواناسە هیستێری دەبێتە توڕەیی و گرژی و هێدمە و ئاڵۆشی و گوناهێک! لێرەوە تیۆریی جادوبازی (Hexe) و پراکتیکی ئەشکەنجەدان لە ژێرزەمینەکەی زیندانەوە بە چەشنێک کەوتنە گەڕ، کە جەستەی ئافرەتیان بە سوتان دەسوتاند، گوایە شەیتان چوەتە ناو لەشیانەوە و ئەهریمەن شێتی کردون. ئەمڕۆ بە ئاسانی دەزانرێ کە ئێپیلەپسی (Epilepsie) واتا پەرکەم حاڵەتێکی گرژبون و هەڵچون و توڕەبون و هەناسەسواربونە تا ڕادەی لەهۆشچون و بورانەوە

سەردەمانی ڕێنێساس سەدەی (١٤ – ١٦) ز

   ئەم چەمکە فەرەنسیە بە مانای لەدایکبونەوە دێت کە بە سەردەمی بوژانەوە ناو دەبرێت. لەم سەردەمانەشدا هێشتا بێشومار کەسانی هیستێری بونە قوربانیی بندەستی دێمۆنۆلۆژی (ئەهریمەنناسی) و ئێکسۆرزیسم (Exorzism) واتا پسپۆڕانی نوشتەبازی، شارەزایانی جادوبازی، سوێندخۆرانی ویرد، وەدەرنەرانی جنۆکە و جەنگاوەرانی شەڕەجنۆکە، هاوکات پزیشکانی ڕۆشنگەریش دەرکەوتن و چیدی بە شەیتانکردنی کەسانی هیستێری نەمان و نەسوتێنران، بەڵکو دکتۆران وەک بیماری نێرڤەکان (عصاب) مامەڵەیان دەکردن، بەڵام هێشتا ئایینگەری لە ڕۆشنگەری بەهێزتر و دەسەڵاتدارتر بوو

ناوەڕاستی سەدەی هەژدەم ١٨ ز

   لێرەوە دونیادیدەی ئەهریمەن و دێوانە بەسەرچون، ئیدی جیهانبینیی شەیتان و شێت سەریان نایەوە و تیۆریە زانستیەکان سەریان دەرهێنا و نەخۆشیی دەمارە هەستەوەرەکان و نێرڤەکان (عصب) هاتنە کایەوە. چیدی منداڵدان هۆکار نیە، بەڵکو مێشک یان دەماخ سەرچاوەی هیستێریە، ئیدی هەردو ڕەگەز ئافرەت و پیاو وەکیەک ئەگەری ئەوەیان هەیە کە بکەونە نێو حاڵەتێکی هیستێریانەوە، واتە گریمانەی مێشک دەبێتە مایەی لە ڕەگەزخستنی هیستێری کە پێشوتر تەنیا هەر سەر بە ڕەگەزی مێینە نەک نێرینە بوو، بەڵام هێشتا لە ژێر لێکۆڵینەوەی یەک دیوی بابەتەکان و توێژینەوەی تاک-ڕەهەندی شتەکاندا مایەوە، وەکو: تەنگانەی منداڵدان، خراپ دابەشبونی ئاوی لەش، دەمارگیرانی خوێنبەر و خوێنهێنەر، مێلانکۆلی و خەمۆکی

ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەم ١٩ ز

   گریمانەی سێرێبڕال (cerebral) لە لایەن پزیشکانی فەرەنسیەوە چەند هۆکارێکی سۆسیۆلۆژی (کۆمەڵناسی) و ئانتڕۆپۆلۆژی (مرۆڤناسی) و کۆسمۆلۆژی (گەردونناسی) خرانە سەر هیستێری، وەکو: بارودۆخی ژیان، هەلومەرجی کار، گۆڕانی وەرزکانی ساڵ، سوڕانەوەی ئەستێرەکان، کۆمەڵگەی پیشەسازی، ئیدی لە ناو بازاڕی سەرمایەداریدا هیستێریی پیاوان و پیاوانی هیستێری دەرکەوتن. پێشوتر وشەی گریکی هیپنۆسە (Hypnose) واتا خەواندن تاکە چارەسەری دێوانە بوو، بەڵام لەمەودوا گۆڕینی هەلومەرجی بژێوی و بارودۆخی ژیان چارەی دەردانە، لێرەوە سایکۆ-سۆسیۆلۆژی و سۆسیۆ-سایکۆلۆژی دێنە ئاراوە، هەر لەم سەروبەندەی گەشەی زانستدا مێتا-سایکۆلۆژی وەک دژە-مێتافیسیک لای فرۆید دەردەکەوێت، بە شێوازێک کە هەردو وتاری ئۆرگان و وتاری دەرون تێکەڵ دەبن، نۆیڕۆلۆژی و سایکۆلۆژی هەردو پێکەوە دەبنە سایکۆشیکاری کە بەرمەبنای توێژینەوە دەربارەی هیستێری بوو

***************************************************************************************************************

سەرچاوە

organlose Organe, Bausteine einer Begegnug zwischen Deleuze & Lacan; Slavoj Zizek; Nicolaus G. Schneider; Suhrkamp, 2005

Studien über Hysterie, Breuer & Freud; Fischer, 2011

Fransic Bacon: Logik der Sensation, Deleuze; Wilhelm Fink, 2016

***************************************************************************************************************

Anti-Dialektik! Deleuze 3

دژە-دیالێکتیک! دولوز

   ئەم سیستەمە گشتگیر و سەراپاگیر و یەکانگیرەی دیالێکتیکی نێگەتیڤی هێگل (Hegel) لە حکومەتە بنکە فراوانەکەی هەرێمی کوردستان دەچێت

   دیالێکتیکی هێگڵ هەڵگری میتۆدێکی لۆژیکیە بۆ یەکگرتنی شتە جیاوازەکان و گوتە دژەکان لە نێو یەک سیستەمێکی گشتگیر و ڕەهادا، واتە یەکانگیریی بیرۆکە ناکۆکەکان و تیۆرە دژەکان  و گوتە دژوارەکان بە شێوەیەکی ناچاری و ڕەها و سەراپاگیر. بێگومان دولوز (Deleuze) دژە-دیالێکتیک و دژە-نێگەتیڤە، دژی دیالێکتیکی هێگلە کە دوجار نێگەتیڤە واتە نێگەتیڤی نێگەتیڤ (نەرێی نەرێنی). ئەم سیستەم و لۆژیکە هەڵگری دوجار ڕەتکردنەوەیە (نەرێی نەهیکردن)، یەکەم جار ڕەتکردنەوەی بابەتێک وەک دژەبابەت، دوهەم جار نەهیکردنەوەی بابەت و دژەبابەت پێکەوە و کۆکردنەوەی هەردوکیان وەک کۆبابەت (Synthese)، مایەی ئاماژه پێدانە کە هیچ کەسێک پێشتر چەمکی کۆبابەتی بەرانبەر مانای (سینتێسە) بەکار نەهێناوە. با نمونەیەکی سانا و ئاسان بۆ تێگەیشتن بخەینە ڕو، چونکی سەردەمی گرێ کوێرەی ئاڵۆز و ئاڵۆسکاو بەسەرچوە، ئەمڕۆ هیچ نوسەرێک نیە کە بە زمانە تەم و مژاویەکەی هێگل و لاکان بنوسێت، دەنا مەرگێکی خۆبەخشانەی دەق ڕادەگەیەنێت، تەنانەت فەلسەفەی دێرینیش سەر لە نوێ بە زمانێکی ڕون و ڕەوان داڕێژراوەتەوە، تاکو زارۆکەکانیش لەم میراتە فیکری و فەلسەفیە بگەن و ئاسۆی تێڕامان و بیرکردنەوەیان بەرفراوانتر بێت، بۆ نمونە

بابەت (تێسە) (These): مرۆڤ جەستەیە یان ئۆبێکت

دژە-بابەت (ئانتی-تێسە) (Anti-These): مرۆڤ خودە یان سوبێکت

کۆ-بابەت (سین-تێسە) (Syn-These): مرۆڤ عەقڵێکی موتڵەقە یان ڕۆحی ڕەها

These + Antithese = Synthese

بابەت + دژەبابەت = کۆبابەت

ئۆبێکت + سوبێکت = ئەقڵی موتڵەق

   دیالێکتیک لای هێگل بە واتای لۆژیک دێت، لۆژیکیش ماتماتیکە، نمونەکەی سەرەوە هاوکێشەی ماتماتیک و لۆژیکی دیالێکتیکە، بە شێوەیەک کۆبابەت تێهەڵکێش و کۆکردنەوەی بابەت و دژەبابەتە. لای ئەم فەیلەسوفە بابەت بەشێک لە هەقیقەتە بەڵام هەمو هەقیقەت نیە، هاوکات دژەبابەتیش بەشێکە لە هەقیقەت و هەمو هەقیقەت نیە، بۆیە کۆبابەت دەبێتە گشت هەقیقەت و کۆی هەمو هەقیقەتە بەشبەشەکان و هەقیقەتێکی موتڵەق. لێرەوە دیالێکتیکی هێگل بە ناوی لۆژیکی بەش و گشتەوە گەڕانێکە بۆهەقیقەتێکی موتڵەق بە هۆی عەقڵێکی ڕەهاوە. ئەڵبەتە هەر لە سەرەتاوە دیارە کە زات و بابەت دو چەمکی ئەبستراکت و ڕوتن، دەرئەنجامەکەی بەبێ سەلماندن ئاشکرایە کە سوبێکت و ئۆبێکت دو دیوی یەکن، دوانە لێکدژەکان و دوفاقیەکان وەکو خود و جەستە دو دیوی یەک شتن، بەڵام کێشەکە کاتێک دەردەکەوێت کە هێگل دەوێت جیاوازیە ڕاستەقینەکان و دژە نادوان و نا-دوفاقیەکانیش بە زەبری تێهەڵکێش بیانکاتە کۆبابەت وەک سیستەمێکی گشتگیر و سەراپاگیر، بەوەش هەم پەکخستنی ململانێ و هەم ڕێگرتنە لە گەشەکردنی عەقڵ، چونکی ئەقڵ بەبێ ململانێ جام دەبێت و دەبێتە ماشینێکی ڕەق و تەق وەک دەوترێت تەقەی سەری دێت، هەمیش کوشتنی جیاوازیەکان و لەناوبردنی فرە-ناسنامەکانە (فرەشناس). ئەها دەوڵەتە ڕەهاکەی هێگل دەبێتە سڕینەوە و فەناکردنی ناسنامە جیاوازەکان وەکو کۆکوژیی جولەکە و ڕۆما و سینتی (Roma-Sinti) و فیکری جیاواز و ناسنامەی جیاواز. ئەها عەقڵە ڕەهاکەی هێگل دەبێتە گەردونی و حەتمەن دەگاتە کۆتایی مێژو، واتە چەقبەستن و قفڵدانی گۆڕانێکی هەمیشەیی

    دیالێکتیکی هێگل واتا پێکەوە گرێدانێکی جەبریی لێکدژەکان و ناکۆکیەکان، پێکەوە بەستنێکی ناچاریی دژەکان، پێکەوە گونجاندنێکی زۆرەملێی دژوارەکان، پێکەوە لەحیمکردنێکی زۆرداریی نێوان بیرۆکەیەک و پێچەوانەکەی، تێهەڵکێشکردنێکی سەرانسەریی نێوان گوتەیەک و دژەگوتەکە، یەکگرتنێکی زەبریی نێوان بابەتێک و دژەبابەتەکە، یەکێتیەکی سەراپاگیری نێوان ڕوداوێک و دژەڕوداوەکە، یەکانگیرێکی گشتگیری نێوان جیاوازی و ناسنامە

   دەنگۆیەکی وا هەیە، کە هێگل و دزین جیا ناکرێنەوە، گوایە هێگل فەلسەفەکەی شێلینگی (Schelling) دزیوە یان گزیوە. ئەڵبەتە دیالێکتیکی ئیدیالیستی هێگل تێکەڵەیەکە لە دیالێکتیکی پلاتۆن (Platon) و دیالێکتیکی کانت (Kant)، کە دیالێکتیکی پارمەنیدێس (Parmenides) سەرچاوەکەیانە، ئەمیان ڕێک پێچەوانەی دیالێکتیکی هێراکلیتە (Heraklit)، چونکی یەکەمیان باوەڕی بە جەوهەرێکی نەگۆڕ و هەقیقەتێکی ڕەها و ناسنامەیەکی ئەبەدیی شتەکان هەیە، بەڵام دوهەمیان بڕوای بە گۆڕانێکی هەمیشەیی شتەکان هەیە، چونکی بزاوتن پڕۆسەیەکی بەردەوامە و کەس ناتوانێت بۆ دوهەم جار پێ بخاتە ئاوی هەمان ڕوبارەوە. دیالێکتیکی ماتەریالیستی مارکس (Marx) وا خۆی نمایش دەکات کە بۆ ڕاستکردنەوەی دیالێکتیکی ئیدیالیستی هێگل دامەزراوە، گوایە لۆژیکی هێگل سەری لە ئەرزە و قاچی لە هەوا، لۆژیکی مارکس دەخوازێ کە لۆژیکی هێگل بخاتەوە سەرپێی خۆی

   لە بنەڕەتدا دیالێکتیکی هێگل پێک هاتوە لەم دو دەقە کە تێهەڵکێشە لە مێتافیسیک و لۆژیک: (فێنۆمێنۆلۆژیی ڕۆح) و (زانستی لۆژیک)، ئەم دو کتێبەی هێگل وەڵامێکن بۆ ئەم دەقە فەلسەفیەی کانت: (ڕەخنەی عەقڵی پەتی)، چونکی هێگل پێی وایە کە دیالێکتیکی کانت توانستی ئەقڵی سنوردار کردوە و دەبێ عەقڵ کارا بکرێتەوە، تاکو توانستی عەقڵ هەڵبکشێ و بگاتە لوتکەی باڵا و پلەی کەماڵ. لەبەر ئەوەی لای کانت زانین و تێگەیشتن دەربارەی شتێک و بابەتێک دو ئاستە

یەکەم: (شت لە خۆیدا) (Ding an sich): وەک جەوهەری نەگۆر، هەقیقەتی ڕەها، ماکی ناوەکی، ماهیەت و چیەتی شت. مرۆڤ ناتوانێت (شت لە خۆیدا) بزانێت، لە توانستی مرۆڤدا نیە (چیەتی شت) بناسێت. ئەمیان لای شۆپێنهاوەر (Schopenhauer) پێی دەوترێت نۆمێن (Noumen) کە گوزارشتە لە ویستی ڕاستەقینە و ئیرادەی مرۆڤ و موسیک. هێگل دەیویست دال وەک فالوسێکی ڕەمزیی لاکانی (Lacan) درێژ بکاتەوە تا ئەوپەڕی واتە درێژکردنەوەی وشە تا کۆتایی شت، واتە دال ببێتە شت خۆی نەک مانای شت و مەدلول، تاکو دال بگاتە جەوهەر و هەقیقەتێکی ڕەهای شت و (شت لە خۆیدا)، بەڵام وەختێ دەیزانی چارە نیە و نایگاتێ، ناچار دالەکەی هێگل هەروەکو دو ساد ( Di Sade) دەکەوتە کوشتنی شت، هەر بە کوشتن دەیکوشت: دال بکوژی شتەکانە

دوهەم: (شت بۆ خۆی) (Ding für sich): وەک دەرکەوتە، ڕواڵەت، مەزهەر، دیاردە، ڕوکەش، ڕوتەخت، ڕوتەن، چۆنیەتی شت. مرۆڤ دەتوانێت بیر لە مەرگ بکاتەوە، بەڵام مەرگ ئەزمون ناکرێت، کەس مەرگی خۆی نابینێ، مرۆڤ دەتوانێ تەنیا دەرکەوتەی شت بۆ خودئاگایی بزانێت، تەنیا ناسینی چۆنیەتی شت توانستی مرۆڤە بۆ خودهۆشیاری. ئەمیان لای شۆپێنهاوەر پێی دەوترێت ڤێنۆمێن (Phänomen) واتا جیهانی دیاردە و دەرکەوتە واتە جیهانێکی ئەزمونی. لای هێگل خود (سوبێکت) بەبێ شت (ئۆبێکت) بوونی نیە، خود دەچێتەوە دەرەوەی خۆی و بەر شت دەکەوێت و دەگەڕێتەوە و شت دەهێنێتەوە ناو خۆی. شتێکی دەرەکی دەبێتە شتێکی ناوەکی واتە شت لە دەرەوە دێتە ناوەوەی خود، ئۆبێکت دەبێتە بەشێک لە سوبێکت، دەرەکی ناوەخن دەکرێت و دەبێتە ناوەکی و خودئاگایی، بەڵام هێگل بە ڕوتەخت و ڕوتەن و دەرکەوتەی شت قەڵس دەبوو و دەیویست هەست و تێگەیشتن لای کانت تێپەڕێنێ بە هۆی عەقڵی ڕەهاوە بگاتە ئۆرگاسم (Orgasm) و ئۆرگانیسم (Organism)، بە ڕەهاکردنی عەقڵ هێگل دەیویست ئۆرگان تا کۆتایی شت درێژ بکاتەوە و بگاتە ئەوپەڕیی قوتکەی شەهوەت، لەوێشەوە بگاتە کۆتایی مێژو و کۆتایی هەمو شتەکان. ئەرێ بەڕاست ئەم ئەفسانە فەلسەفیە بە حەشەری و مەحشەر و ڕۆژی حەشر ناچێت

   مایەی ڕامانە کە دیالێکتیکی هێگل مێتافیسیکی عەقڵی موتڵەقە بۆ گەیشتن بە هەقیقەتێکی موتڵەق، لە کاتێکدا بابەت و دژەبابەت بەبێ هیچ بەڵگە و سەلماندن و نەشتەرگەریی فیکری و ڕەخنەیەک هەردوکیان وەک دو چەمکی ڕوت و قوت لە بۆتەی کۆبابەتدا بە لۆژیکی ماتماتیک کۆدەکرێنەوە و دەبنە یەک

   بە دیوێکدا سەرەتا و کۆتای دەرئەنجامەکەی کۆبابەت دیار و ئاشکرایە، چونکی بابەت و دژەبابەت هەردوکیان دوفاقی و دوجەمسەرەکانن (دوالیسم). بە دیوێکی دی خۆ هەمو شتێک دوانە لێکدژەکان (Dualism) نین، بەڵکو شتێکی ڕاستەقینە لە ژیاندا هەیە کە پێی دەوترێت جیاوازی و ناسنامە، کتێبی جیاوازی و دوپاتبونەوەی دولوز (Deleuze) جوان ئەم بابەتەی خستۆتە ڕو. جیاوازی (Differenz) بە نێگەتیڤ و نەرێگوتن ناخۆلقێ، بەڵکو بە ئەرێگوتنی ژیان دەخوڵقێ. ناسنامە (Identität) مەرجی جیاوازی نیە، بەڵکو جیاوازی دەبێتە داهێنانی ناسنامە (شناس). جیاوازی پڕۆسەیەکی بەردەوامە و چرکەساتی بزاوتە و ساتەچرکەی ڕوداوە. ناسنامە دوبارە نابێتەوە، بەڵکو بەردەوام جیاوازی دوپات دەبێتەوە، ئەوەی وەک ڕوداوێک دوپات دەبێتەوە هەمیشە جیاوازیە. دیالێکتیکی هێگل جیاوازی دروست ناکات، بەڵکو بکوژی شتە جیاوازەکانە، جیاوازی لە نێو سیستەمێکی یەکانگیر و سەراپاگیر و گشتگیردا خنکاوە. ئەم لۆژیکەی هێگل لەباربردنی ململانێ و لەناوبردنی شتە ناکۆکەکان و سڕینەوەی دژەکان و کوشتنی فرە-ناسنامەکانە (فرەشناس). ئیدیۆلۆژیی دیالێکتیکی هێگل تا بینەقاقای نوقمی وەهمێکە کە تێکەڵەیەکە لە ئەقڵانیەت و گەردونیەت و جەوهەریەت و حەتمیەت

   لای کیرکەگۆرد (Kierkegaard) دیالێکتیکی هێگل تەنیا عەقڵی هەیە، ئازادی و ئیرادە و هەست و نەست و خەون و خەیاڵی نیە. ئەم لۆژیکەی هێگل بکوژی جیاوازیی بوون و کوشتنی بوونێکی تاک و تەنیایە، لە جوغزی فیکری سیستەمێکی گشتگیردا بوونی تاکی قەتیس کردوە. مرۆڤ تەنیا ئەقڵ نیە و هەر بۆ تاک-ڕەهەندی عەقڵ کورت ناکرێتەوە، بەڵکو مرۆڤ فرە-ڕەهەندە وەک بوون و زمان، دەرون و فیکر، ئەقڵ و سروشت، جەستە و ڕۆح، هەست و نەست، هۆش و جۆش، ئازادی و ئیرادە، ویست و دەسەڵات. ئێمە لای هێگل تەنیا ئەقڵێکی ڕەهاین

   دیالێکتیکی هێگل نەک هەر بۆتە حیکایەتێکی گەورە و ئیدیۆلۆژیی سیاسەتمەداران و ڕۆشنبیران، بەڵکو چوەتە نێو ژیانی ڕۆژانە و بازاڕ و دەمەتەقێ و مشتومڕ و نوکتەکانیشەوە. نوکتەی ژیژەک (Zizek) لێوانلێوە لە ئیدیۆلۆژیی دیالێکتیکی هێگل، تەنانەت ئەگەر وێنەی ستالینی دیکتاتۆر وەک شمشێرەکەی دامۆکلێس (Damokles) بە سەر سەری خۆیەوە نەبینێ، دەنا خەوی دەزڕێ، وەختێ دەشخەوێت، لە خەویشیدا دیالێکتیکی هێگل هەر لە سەفسەتەی خۆی ناکەوێت، چونکی نەستیش هەر وەک زمان بونیات نراوە، لە خەونیدا گاندی زاڵمترین دیکتاتۆر و ستالین مەزڵومترین فریشتەکەی ئاسمانە. ئەها نوکتەی دیالێکتیکی نێگەتیڤی هێگل! ئەها تاسەی دەردە-نیشانە و سیمپتۆم (Symptom) و ئالودەی دەردی بیماری، ئەمیان ناونیشانی کتێبەکەی ژیژەکە کە ئاوێنەی سیمپتۆمەکەی خۆیەتی: دەردە-نیشانەی خۆت خۆشبوێ

   ماوەتەوە بوترێت کە جیاوازیی نێوان دیالێکتیکی هێگل و دیالێکتیکی نیتچە (Nietzsche) بریتیە لە جیاوازیی نێوان بوون و ببوون (ضرورة و صیرورة)، جیاوازیی نێوان ناچاری و بزاوتێکی هەمیشەیی، جیاوازیی نێوان چەقبەستن و گۆڕانێکی بەردەوام، جیاوازیی نێوان چەقین و گۆڕین، جیاوازیی نێوان وەستان و گۆڕان

   لێرەوە دەگەینە ئەم بەرئەنجامە بەگوێرەی هاوکێشەی لۆژیکی دیالێکتیک: بابەت + دژەبابەت = کۆبابەت

هاوکێشەی دیالێکتیک لای هێگل وایە

بوون + نەبوون = بوون نەبوونە

هاوکێشەی دیالێکتیک لای نیتچە وایە

بوون + نەبوون = ببوون

   ببوون (صیرورة) واتا گۆڕانێکی هەمیشەیی و بزاوتێکی هەتاهەتایی هەروەکو ڕوبارەکەی هێراکلیت بەردەوام لەبەری بڕوات و بەردەوامیش ئاوی تازەی پێ بێت، ڕوبارێک بەردەوام تازەتر لە دوێنێ و نوێتر لە ئەمڕۆ

ببم یان نەبم! ئا ئەوەیە تراژیدیا گەورەکەی ژیان!! ببوون

******************************************************************************************************************************

سەرچاوە

Differenz und Wiederholung, Gilles Deleuze; Joseph Vogl; Fink Wilhelm, 2007

*****************************************************************************************************************************