هێ H
Halle
هالە و هۆڵ
لە بنەڕەتەوە ئەم وشەیە |هۆڵ| نیە، بەڵکو دەچێتەوە سەر وشەی |هالە| وشەیەکی گێرمەنیە و لە فەرەنسیەوە چوەتە نێو ئێرانی و فارسی و عەرەبی بەتایبەت وڵاتی شام
بەڵام چونکی فۆنەتیکی ئینگلیز بە |هۆل| بێژەی کردوە و لێرەشەوە چوەتە نێو کوردیەوە کە فرەمانایە بەپێی ڕستە و دەق واتاکەی دەگۆڕێت، وەکو: داڵان، ڕاڕەو، تەلار، هەیوان، تارمە، ساڵۆن
هالە و هۆڵ بەکارهێنانی خۆش و ئاسانە
******
هیچ و شت
Nichts & Ding
وشەی |هیچ| ڕەهەندێکی فەلسەفیی هەیە، جارێ وەک هیچ و جارێ وەک شت خۆی دەردەخات. دەمێ چش |لاشيء| و دەمێ چشت |شيء| دەردەکەوێت. هاوکات هەم چیزە و هەم ناچیز، هەم شت و هەم شت نیە، هەم هیچ و هەم هیچ نیە. |هیچ| یان |شت| تەنیا لە یەک پیتدا گوزارشتێکی ڕاستەقینە لە خۆی دەکات، |چ| پیت و وشەیە هاوکات، ئاماژەیە بۆ هەم چت و هەم چش، وشەی |چ| هاوکات بە واتای هەم شت و هەم هیچ دێت
بێگومان وشەی |هیچ| وەک ژمارە سفر نیە، سفر ژمارەیەکە، تەنانەت ژمارەیەکی جوتیشە، چونکی ژمارە یەک وەک تاک پێش ژمارە سفر وەک جوت دەکەوێت، هەمیشە ژمارەکانی ماتماتیک بەپێی ڕێسای تاک، جوت، تاک، جوت،.. تا ناکۆتا بە دوای یەکتردا ڕیز کراون، واتە 0 جوتە، 1 تاکە، 2 جوتە، 3 تاکە،.. تاد
ئا لێرەوە وشەی |هیچ| وەک ژمارە سفر نیە، بەڵکو شتێکی دی و بابەتێکی جودایە
هەروەکو چۆن |بوون| بێگومان |نەبوون|ی لە ناو خۆیدا هەڵگرتوە، هەر بەو جۆرەش (شت و هیچ) لە ناو یەکتردان. لەخۆڕا نیە، تازەترین زانست کۆنترین وتەی فەلسەفە دەڵێتەوە: بوون لە نەبوونەوە خوڵقاوە، شت لە هیچەوە هاتۆتە بوون! شت و هیچ تەواوکەری یەکترن، شت هیچە و هیچیش شتە. ژیانی شتێک ئەڵبەتە مەرگیشی لە ناو خۆیدا هەڵگرتوە، مەرگی شتێک ئەگەرێکی شیاوە بۆ داهێنانی شتێکی جوانتر. بێگومان لای هێگل و هایدێگەر پرسی نەبوون هاوکات پرسی بوونیشە، نەبوون پێچەوانەی بوون نیە، نەبوون بەرانبەر و دژ بە بوون نیە، بەڵکو نەبوون لە ناو بوون خۆیدایە. بوون و نەبوون لێکدژ نین، بەڵکو بوون و نەبوون |کۆبابەت| و تێهەڵکێشن، وەختێ مرۆڤ پەیوەستە بە نەبوونەوە، هەر ئەو وەختەش بوون خۆی بۆ لێرەبوون (داسەین) دەردەخات
هەیدێگەر وتەکەی هێگل دەڵێتەوە: بوونێکی پەتی و نەبوونێکی پەتی یەک شتن
Dasein
شەرم و شورەیی نیە کە مرۆڤ شتێک نەزانێت، بەڵکو عەیب و عار ئەوەیە کە بە ناوی زانین و مەعریفەوە دەرخواردی خەڵکی بدات و خۆی لێمان بکاتە خەبیر و پسپۆڕ و شارەزای بوارێک بە پارەی خەڵک بە ناوی پڕۆژەی ڕۆشنبیریەوە بودجەی گشتی حەپەلوش بکات. ئەخلاقی فیکر و پرنسیپی زانست وایە: لە هەر کوێدا شتێکی نەزانی، رێک لەوێدا دەڵێت کە نایزانێ! نمونەیەک لە دونیای جەهلی وەرگێڕان کە فڕیان بە سەر فیکر و مەعریفەوە نیە و تەقەی سەریان دێت
چەمکی ئەڵمانی |داسەین| واتا لێرەبوون، لێرە-بوون
لەوەیش بگەڕێین کە بە دازاین نانوسرێت و ناخوێنرێتەوە، چەندە مایەی تەریقبونەوە و شەرمەزاری و گاڵتەجاریە کە ئەم چەمکە فەلسەفیە ئەتک کراوە و کراوەتە نوکتەی: بوون-لێرە، یان بوون لەوێ
وشەی |شت| بە شێوەی چ، چت، چشت، تشت، چیز و هین هەن
وشەی |هیچ| بە شێوەی چ، چش، هێ، هویچ، هێچ، هیچنا، چنا، چنە و چن هەن
لە فارسیدا وشەی |هیچ|ی پەهلەوی بە شێوەی هیش و ایچ هەس
******
human, humus, adamah
وشەی لەتینی هومەن و هوموس خزمن
وشەی لەتینی |هومەن| ئاوەڵناوە بۆ مرۆ
وشەی لەتینی |هوموس| واتا خاک
وشەی |ئەدەم| واتا مرۆڤ کە دەچێتەوە سەر وشەی عیبری |ئەدەمەه| واتا خاک
لێرەوە |مرۆڤبون| واتا بەخاکبون
لە ئینجیلدا نوسراوە کە مرۆڤ لە خاکەوە هاتوە و دەشبێتەوە خاک
گوڵدان لەجیاتیی گۆڕستان: پاش مەرگ مردو خۆراکی مار و مێروی ناو گۆڕە و پاشماوەکەیشی دەبێتەوە خاک. بێگومان مرۆڤ لە درەخت بەری گەییو چاوەڕوانە. ئەی بۆچی پێچەوانەکەی ڕاست و دروست نەبێت، بەوەی درەخت لە مرۆڤ کەسێکی پێگەیشتو چاوەڕوانە! لەمەودوا لەجیاتیی سوتاندنی لاشە وەک پەینێکی هومەن لەناو گوڵدانێکدا هەڵدەگیرێت کە ناو و ڕۆژی لەدایکبون و مردنی لە سەردا دەنوسرێن، ئیدی بۆ هەتاهەتایە دەبێتەوە بەشێک لە سروشت و چاوەڕوانیی درەخت. لێرەوە چیدی گۆڕستانمان نیە و تەنیا هەر گوڵدانمان هەیە
******
هیستێری
Hysterie, hystera, uster, uterus
بە یۆنانی |هیستێرا| واتا منداڵدان، بە لاتینی |ئوتێروس| واتا پزدان. |ئوستێر| واتا خوارناوک، سک/زگ
دواتر |هیستێری| بۆ شڵەژانی باری دەرونی و نەخۆشیی پزدان بەکار هاتوە. لە بنەڕەتدا حاڵەتی |هیستێریانە| دۆخێکی جەستەیە وەک نیگارکێشان، واتە |جەستەی نائۆرگان| کە خۆڕاپسکانە لە جەبری ئۆرگان و مەکینەی ئۆرگانیسم و گوشاری فیسیۆلۆژی و فشاری بیۆلۆژی، نەچونە ژێر ڕکێفی هیچ ماشینێکی دەقگرتو یان کارێکی چەقبەستو
******
هێلۆوین/هەلۆڤێن
All Hallow`s Eve = Halloween
ڕێکەوتی کۆتایی مانگی دە (ئۆکتۆبەر) جەژنێکی ئێرلەندی کاتۆلیکی هەیە، وەک هێمایەک کودیی (کولەکە) ڕەنگ پرتەقاڵی هەڵدەکۆڵن و مۆمی تێدا هەڵدەکەن، خەڵکی دەمامکی جانەوەر و جنۆکە دەپۆشن. ڕەگ و ڕیشەی ئەم جەژنە دەگەڕێتەوە بۆ پێش ئایین و دەچێتەوە سەر کولت و کولتوری (کەڵتی)ەکان
جگە لەوەی کە ئەم جێژنە پەیوەندیی بە وەرزی بەری کشتوکاڵ و خلە و خەرمانەوە هەیە، هەر لەم ڕۆژەشدا دەروازەی مەرگ دەخرێتە سەرپشت و داوێنپاکان و پاکیزان و ئەزیزان دەگەڕێنەوە نێومان، ئیدی زیندوان و مردوان پێکەوە ئاهەنگ دەگێڕن، شێوازێکە بۆ ڕوبەڕوبونەوەی مەرگ و هەڵکردن لەگەڵ مەرگدا
وشەکە لێکدراوە
یەکەم وشە |هێلۆو/هەلۆڤ| واتا پیرۆزکردن و ڕێزلێنانی ئەزیزان
دوهەم وشە |ئیڤ/ئێڤە| واتا ئێوارە/هێڤار، جەژن/جێژن
پێکەوە کورت کراونەتەوە بۆ |هێلۆوین/هەلۆڤێن| واتا ئێوارەی پیرۆزان، هێڤاری ئەزیزان، جەژنی خواناسان
******
helen(a), helios
هێلێن و هێلین
١- وشەی یۆنانی |هێلێن| کورتکراوەی |هێلێنە| واتا نور، کە دەچێتەوە سەر بنەڕەتی |هێلیۆس| واتا خۆر
٢- وشەی کوردی |هێلین| واتا هێلان (هێشتن)، کە دەچێتەوە سەر بنەڕەتی |هیلیدەن| واتا دانان. هێلانە، لانە و لونە
کەواتە وشەی یۆنانی |هێلێن| و وشەی کوردی |هێلین| دو وشەی جیان و دو ڕیشەی جیاوازن
بەڵام ئەمڕۆکە وەکی ناوی کچانی خۆڕهەڵات دەکرێ بە هەردو مانای یۆنانی و کوردی ناوبنرێن، دەکرێ واتای هەم ڕوناهی و هەمیش لانە ببەخشن
