Hegels These vom Ende der Geschichte und der Kunst! ********************************************** کۆتایی مێژو! مەرگی هونەر! هێگل

Hegels These vom Ende der Geschichte 1

Kamilo Kaf  کامیلۆ کاف

کۆتایی مێژو! هێگل

   هەردو بابەتە (تێسە These) هەرە ناسراوەکەی هێگل |کۆتایی هونەر و کۆتایی مێژو| پێکەوە پەیوەستن، چونکی لای ئەم فەیلەسوفە ئەوە ئەقڵە کە جیهانی لە دەستدایە، ئەوە مێژوە کە بەپێی ئەقڵ بەڕێوە دەڕوات، ڕەوڕەوەی مێژو وەک زادەی ئەقڵ هەمیشە بەرەو ئازادی دەچەرخێ، ئازادیی کامڵی مرۆڤ ئامانجی مێژوی جیهانە کە هاوکات ئامانجی ئەقڵیشە، چونکی مێژوی جیهان هیج شتێکی دی نیە جگە لە ئەقڵی جیهان. لێرەدا دیسانەوە مەرگی هونەر لای ئەم فەیلەسوفە دەخرێتە ڕو، نەک وانە وتنەوەی مێژو بێت دەربارەی ئارشیڤ و ڕوداوی جەنگ و شۆڕش و کودەتا و کوشتار و شەڕەکان

   هەرچەندە هێگل (Hegel) پێش مارکس (Marx) ژیاوە، بەڵام بەبێ ئەوەی بە خۆی بزانێت هێگلیەکی مارکسی بوو، ئەڵبەتە مارکسیەکی سەر بەرەو خوار، سەری لەسەر زەمین و قاچی لە ئاسمان، مارکس خۆی مارکسیەکی هێگلی بوو، چونکی هەردوکیان باوەڕیان بە حەتمیەت و کۆتایی مێژو و کۆتایی هونەر و کۆتایی هەمو شتەکان هەبوو

   لێرەوە لای فوکویاما (Fukuyama) وەک هێگلیەک گەشەی مێژو ڕێکەوت نیە، بەڵکو مەحکومە بە حەتمیەتی دێمۆکراتیی لیبڕال، پاش دوهەم جەنگی جیهانی و ڕمانی دیواری بەرلین ساڵی (1989) مێژو دەگاتە کۆتایی خۆی، واتە پاش هەرەسی بلۆکی  سۆسیالیسمی ڕۆژهەڵات و فاشیسمی ڕۆژئاوا و تۆتالیتاریسم (Totalitarism) ئەم ئابوریناسە بە ناوی بازاڕی ئازادەوە قوفڵێک لە مێژو دەدات، هاوکات ئیسلامیسم (Islamism) لە بەرەکانی جەنگدا کەوتوەتە بەشینەوەی کلیلی مەرگ نەک بۆ کردنەوەی قوفڵی مێژو، بەڵکو کلیل و قوفڵ پێکەوە وەک مەرگی مێژو لێک ئاڵاون

   بێگومان مێژو کۆتایی نایەت، کۆتای مێژویەک سەرەتای مێژویەکی نوێیە. هێگل و نیتچە هەردوکیان لەوەدا کۆکن کە مێژو بیرکردنەوە دەسنیشان دەکات و زەمەن تەنیا جیهان دیاری ناکات، بەڵکو بڕیاردەری ڕۆحیشە، بەڵام کێشەی هێگل دەربارەی مێژو لەوەدایە کە ئەم ئیدیالیستە مێژویانە بیری لە مێژو نەکردۆتەوە، بەڵکو وەکی پێشکەوتنێکی دیالێکتیکی لە ناو هۆشیاریی ئازادیدا سەیری مێژوی کردوە، واتە ئەم گشتاندنەی مێژو، ئەم گشتگیریەی زەمەن، ئەم یەکانگیریەی یەک مێژو خۆی لە خۆیدا نامێژویانەیە. ئەڵبەتە بەردەوام سەرەتایەکی نۆی لە مێژودا هەیە و دوا مێژو و کۆتایی زەمەن لە ئارادا نیە، هەمیشە دەروازەی مێژو واڵایە، زەمەن کراوەیە بە سەر چەندین ئاست و ئاراستەی جیاجیادا، بە سەر چەندین ئەگەر و گریمانەی جیاوازدا

   بە لای هێگلەوە جەوهەری ئاوەز هیچ نیە جگە لە ئازادی، هەمو خەسڵەتێکی ئاوەز هاوکات هەڵگری خەسڵەتی ئازادیشە. تایبەتمەندی ئاوەز دەچێتەوە سەر تایبەتمەندی ئازادی. هەمو خەسڵەتەکان وەک ئامرازێک وان لەپێناو ئازادیدا، فەلسەفەش گەڕانێکی بەردەوامە بە دوای ئازادی و سەربەخۆییدا، ئەرکی عەقڵ داهێنانی سەرە بۆ سەربەستی. ئازادی تاکە هەقیقەتێکی ئەقڵە. پلە و پەیژەی قۆناغی مێژویی بەڕێوەیە بۆ کامڵبونی ئازادی. سروشتی عەقڵ وایە، لەڕێی پێچەوانەکەی خۆیەوە ڕێک خۆی دەناسێت. مێژوی جیهان گوزارشتە لە گەشەی هۆشیاری کە لای ئەم فەیلەسوفە بە شێوازێکی تایبەت لە ئەلێکساندەر و زێسار و ناپۆلیۆندا وەدەرکەوتون

لێرەدا تیۆلۆژی (لاهوت) بە ئاشکرا لای هێگل دیارە: ڕۆح پێوەری هەمو شتەکانە

   ڕۆحی جیهان وەکی ڕۆحی ڕەها لە هەمو شتێک و لە هەمو شوێنێکدا حازرە کە بنەڕەتی گەشەکردنی مێژوە، ئەوەش ڕێکەوت نیە، بەڵکو دەرکەوتنی ڕۆحی هەقیقەتە، تەنیا ڕۆحیش هەقیقەتە، ڕۆحی جیهان حەتمیەت و زەرورەت و ناچاریە. هونەر و ئایین و فەلسەفەکەشی سەر بە پڕۆسەی مێژون و ئاوێنەی ڕۆحی ڕەهان. جوانیناسی لای هێگل جوانیی ناو سروشت نیە، بەڵکو جوانیی ناو کارێکی هونەریە: هونەر لاساییکردنەوە و ڕەنگدانەوەی سروشت نیە، بەڵکو هونەر ئاوێنەی ڕۆحە

   بۆیە جوانیی هونەر لە سەروی جوانیی سروشتەوەیە، چونکی هونەر لە ڕۆحی مرۆڤەوە لەدایک بوە. هەرچەندە هونەر هەستەکیە و پەیوەستە بە هەستەکانەوە، بەڵام لە فیکر و ئیدیای (Idee) ڕەهاوە دێتە بوون، شێوە و شێوازی هونەر ڕاستەوخۆ داڕشتەی فیکر و ئیدیا و گوزارشتەی ڕۆحە. هونەری کلاسیک دەگاتە کەماڵی جوانی واتە دەبێتە نمونەیی و ئیدیال (Ideal). سیمبۆلیک هێشتا نەگەیشتۆتە شێوازێکی شۆخ و شەنگی ئیدیا، بۆیە پێش-فۆرم و پێش-هونەرە. لە ڕۆمانتیکدا ڕۆح وەکو خودایەکی ناوەکی دێتە دەرێ

   ڕۆحی ئیدیا وەکو ڕۆحی ڕەها لە قۆناغە جیاجیاکانی ئاییندا دەردەکەوێت، لە ئایینی سروشتی و ئایینی ڕۆحیی فەردانیەت و ئایینی موتڵەقدا کە خودا بوونێکی نەمر و هەردەمی ڕەهایە. ئایین لە نێوان هونەر و فەلسەفەدایە کە دو شێوازی ڕۆحی ڕەهان، ئایین وێناندنە دەربارەی ڕۆحی ڕەها، بەڵام فەلسەفە تێگەیشتنە دەربارەی ئیدیالی ڕەها. فەلسەفە پێکەوەنانی نێوان هونەر و ئایینە، ئیدیای فەلسەفە بە عەقڵ و فیکر و لۆژیک و مەعریفە دەگاتە ڕۆحی ڕەها. بیرکردنەوەی فەلسەفی دوبارە بەرهەمهێنانەوەی دیالێکتیکی پڕۆسەی جیهانە کە تیایدا ڕۆحی ڕەها بە خۆی دەگات. دوا فەلسەفە زادەی ئیدیاکانی فەلسەفەی پێشوترە، تەنیا لە فەلسەفەدا بیرکردنەوەی ئازادیی ڕۆحی ڕەها بەدی دەکرێت، لای هێگل تەنیا فەلسەفە ماڵی هەقیقەت و یەقینە، نەک ڕاستیی ڕێژەیی، بەڵکو دواهەقیقەت و ڕاستیی ڕەهایە، دیارە مەبەست لێرەدا هەر فەلسەفەکەی خۆیەتی

   ئەرکی هونەر لە خزمەتی ڕۆحی ڕەهادایە، کە لە یۆنانی دێریندا (ئانتیک) دەگاتە لوتکە، چونکی ئیدیا و شێوە دەبنە یەک، ناوەڕۆک و ڕواڵەت یەک دەگرن، بەڵام لە سەدەکانی ناڤیندا هونەر ون دەبێت و ئایین جێی دەگرێتەوە. ڕۆح هەر لە نێو فەلسەفەی ڕۆشنگەریدا بە خۆی دەگات و ڕۆحی جیهان دەردەکەوێت، بەڵام هونەری مۆدێرنە چیدی بونیاتێکی بابەتیی جیهان نیە و تەنیا شتێکی زاتیە

   بە لای ئەم فەیلەسوفەوە لە تەلارسازیی سیمبۆلیکدا شێوەی خودان و دێوان ئاژەڵئاسا و جانەوەرن، ناوەڕۆک و شێوە ناتەبا و ناکۆکن، ئیدیا و ڕیال یان فیکر و هەیکەل یەک ناگرنەوە، بەڵام لە پەیکەرتاشی و پەیکەرسازیی کلاسیکدا شێوەی خوداکان ڕێک شێوەی مرۆڤن. بە وتەی هێگل خودا خۆی لە پەرستگەی ئانتیکدا دەردەکەوێت، دەشڵێت: لە مێژوی مرۆڤایەتیدا لە خودانی یۆنانی دێرین جوانتر نین و نەبون و ناشبن

   ئەرک و کاری هونەری کلاسیک دەگاتە کەماڵی ڕۆح، چونکی ناوەڕۆک و شێوە دەبنە یەک، یەکگرتنی ئیدیا و ڕیال (فیکر/واقیع، ڕۆح/مادە، جەوهەر/مەزهەر) دەبنە ئیدیال (نمونەیی، مثالي)، هەر لێرەشەوە ئیدیالیسم (Idealism) سەری دەرهێناوە. بێگومان لای نیتچە و گوێتە و مارکس و هومبۆلدت و هایدێگەریش جوانیی ئانتیک باڵاترین هونەرە. وشە و دەنگ و ڕەنگ لە شیعر و مۆسیقا و نیگارکێشانی ڕۆمانتیکدا فیکر (ئیدیا idee) و واقیع (ڕیال real) دەبنە واتایی و مەعنەوی (ئیدێل ideell). لێرەوە دەردەکەوێت کە کۆتایی هونەر لای هێگل پەیوەندیی بە ڕێژەییبونی مەعریفەی هەقیقەتیشەوە هەیە، چیدی هونەر نوێنەری هەقیقەت نیە و دەسبەرداری یەقین و ڕۆحی موتڵەق بوە، شێوازی هونەری بوەتە شتێکی واتایی و مانەوی (معنوي)، هونەر بوەتە ڕۆحێکی زاتی (سوبێکتیڤ) و لە ئەرکە مێژوییەکەی خۆی کەوتوە کە ئامانجی ئازادی و گەیشتنە بە ڕۆحی ڕەها و کەماڵی ڕۆح. کەواتە هونەر لای ئەم فەیلەسوفە تەنیا پەیوەندیی بە جوانیەوە نیە، بەڵکو لە هونەردا (جەمالیەت و هەقیقەت)یش پێکەوە پەیوەستن

   دراما (Drama) باڵاترین پلەی شیعر و هونەرە، چونکی ناوڕۆک و فۆرم دەبنە یەکانگیر و گشتگیرێکی کامڵ. لە شیعری درامادا هونەری گێڕانەوەی بابەت لەگەڵ لیریکی زاتدا یەک دەگرنەوە، ئەرکی هونەری مەلحەمە تەنیا لە ئانتیکدا دەگاتە کەماڵ، چونکی بە شێوەیەکی بنەڕەتی نمایش لە سەرجەم واقیعە کۆمەڵایەتیەکە دەکات، پاڵەوانی مەلحەمەی ئانتیک هەمیشە گوزارشتە لە فیگوری تاکێکی ڕەها و نمونەی هەموان وەک ئیدیال و فەردانیەتی موتڵەق. مەلحەمە هەروەکو پەیکەرتاشی و پەیکەرسازی دەبێتە داستانی سازدان و بەردی بناغەی دەوڵەت دامەزراندن، کە درێژ دەبێتەوە بۆ سەدەکانی ناوەڕاست لە سەدەی دوانزەهەمەوە تا سەدەی شانزەهەم، ئەفسانە و داستان و مەلحەمە دەبنە ئینجیل و ڕۆحی گەل

   شێوازی دیکەی هونەر وەک ڕۆمان لە کۆتای سەدەی هەژدەهەمەوە تا سەرەتای سەدەی نۆزدەهەم دوچاری درز و کەلێن دەبێت و یەکێتیی نێوان تاک و چڤاک دەترازێت کە پێشوتر سیستەمێکی زامنی کۆمەڵگەی شار و دەوڵەت بوو، ئیدی جەنگاوەر جێی پاڵەوان دەگرێتەوە، ئامانجی زاتی و بەرژەوەندیی تایبەتی و کروزانەوە و ڕیاکاری و پارە و پول و بازاڕ و شەرەف و سێکس و عیشقی ساختە ڕۆحی ڕەهایان کوشت، هونەریان کوشت و جوانیشیان کوشت. درز و قڵیشێک دەکەوێتە نێوان شیعری زمان و پەخشانی زەمانە، هاتنە ژێر باری تەپوتۆزی زەمانە بێگومان تاکەکەس دەکاتە مرۆڤێکی گرگن. چیدی ئەرکی هونەری مۆدێرنە بنەمای سازدان نیە، بەڵکو تەنیا ڕۆڵی وانەی قوتابخانە و تاقیکردنەوەی سەری ساڵ دەگێڕێت، کە ئەوەش کۆتایی هونەرە

ئەدۆڕنۆ (Adorno) دەڵێت: ڕۆح هەمیشە ناوکێکی تێدایە کە کاتە، کات ناوکی ڕۆحە، ڕۆح ناوکێکی کاتدارە، نەک هەر فەلسەفە، بەڵکو هونەریش چرکەساتێکی مێژوییە

هێگل (Hegel) دەڵێت: ئاییندەی جوانی لە ناو ئایینی ڕاستی و ڕەهادایە. هەرە باڵاترین بڕیاردەری ڕۆح هەمیشە ئازادی خۆیەتی. ڕۆمانتیکی پاشتر لە سەدەی نۆزدەهەمدا چیدی شیعر و موسیک و نیگارکێشان لەوە زیاتر گەشە ناکەن و چاوەڕوانیی لەوە زیاتریش ناکرێن. لای هێگل لە بنەڕەتدا هونەر پرسێکە دەربارەی بەرجەستەکردنی ئازادی

لای هەیدێگەر (Heidegger) بە پێچەوانەوە، هونەر پرسێکە دەربارەی بوون خۆی. هونەر ویستێکە تاکو ڕۆح بە هەست و نەست لە خۆی بگات

لای هەردو فەیلەسوف هێگل و مارکس (Marx) مێژو خۆی دوبارە دەکاتەوە، بەڵام لای مارکس دوپاتبونەوەی مێژو بە دو شێوازی جیاواز ڕو دەدات، جارێ تڕاژیدی و جارێ کۆمێدی خۆی دەردەخات. هێگل پێی وایە کە هونەری کۆمێدی جێی هونەری تڕاژیدیی گرتۆتەوە، کۆمێدیا خودانی ڕوت و قوت کردوەتەوە، بەوەش نەک هەر تڕاژیدی دەمرێت، بەڵکو هونەریش کۆتایی دێت و فەلسەفە جێی هونەر دەگرێتەوە، واتە کۆتایی هونەرە

لای ئەریستۆ (Aristo)  ئەفسانە قۆناغێکی پێشوتری فەلسەفەیە، بێگومان پلاتۆ (Plato) لە دەوڵەتە ئیدیالەکەی خۆیدا ئەفسانە بە درۆ ناو دەبات، بەڵام هێگل ئەفسانە دەکاتە قوربانیی قوناغەکانی ئەقڵ و لۆژیک، لە کاتێکدا لای ئاریستۆ ئاشقی ئەفسانە هاوکات ئاشقی فەلسەفەشە، واتە ئەفسانەنوس بە شێوەیەک لە شێوەکان وەک فەلسەفەنوس ڕەچاو دەکرێت

   ترازانی خود و خودا بنەڕەتی تڕاژیدیایە، پەرتبونی خود و خودێ واتە مرۆڤ لە نێوان دو یاسای خود و خودێدا دوکەرت بوە، وەک کێشەی چارەنوسێکی ڕادیکال لە بەردەم ئوێدیپوس، یان کێشەی نێوان خوداکان و هاوشێوەکانی وەک ئۆرێست، ڕۆح بە شێوازێکی تڕاژیدی هەڵدێت. لای هێگل ئایین ئەودیوی هۆشێکی بەدبەختە کە دیوێکی دیکەی گەشەکردنی ڕەوڕەوەی مێژوە، باڵاترین ئایینی هونەر ئەوەیە کە وەکی ئەفسانە و هونەر بگاتە کۆتایی خۆی و ببێتە فەلسەفەی ڕۆح. قۆناغی هونەری ڕەها واتە ئایینی هونەر کە دەگاتە کۆتایی خۆی، ڕۆح هونەر تێدەپەڕێنێ. مێژو شێوازێکە لە ئەفسانەخستن واتە مەرگی تڕاژیدی و لەدایکبونی کۆمێدی، لای شتەینەر (Steiner) ئایین ئەفسانەیەکی تڕاژیدی نیە، بەڵکو ئەفسانەیەکی کۆمێدیە. لێرەوە کۆمێدیای ئایین ترازانی نێوان ڕۆح و سروشتە، نێوان زانین و نەزانینە، لە بنەڕەتدا زانین خۆی ڕاستەوخۆ نەزانینە، ڕەفتار نێوان هەست و نەستە، لە گوناهێکی تڕاژیدیانەی سروشتیەوە بەرەو گوناهێکی کۆمێدیانەی شەخسی. ڕۆشنگەری بازدانێک نیە بە سەر ئەفسانەدا، بەڵکو مەلەکردنە لە ناو ئەفسانەیەکی دی. لای هێگل ئەوە کۆمێدی بوو کە هەم ئەفسانە و هەم تڕاژیدی و هەم هونەریشی کوشت، لێرەوە کۆمێدی لای ئەم فەیلەسوفە کۆتایی هونەرە

   لای ئەگامبێن (Agamben) تڕاژیدیی ئانتیک گوناهێکی سروشتی و بێگوناهێکی شەخسیە، بەڵام کۆمێدیای مەسیحی بێگوناهێکی سروشتی و گوناهێکی شەخسیە، واتە تڕاژیدیی ئانتیک گوناهێکە لە ناو بێگوناهیدا یان گوناهێکی بێگوناهە، بەڵام کۆمێدیای ئایین بێگوناهێکە لە ناو گوناهدا یان بێگوناهێکی گوناهە. کۆمێدیای ئایین ترازانی نێوان ڕۆح و جەستەیە، نێوان کەس و سروشتە، نێوان زانین و نەزانینە، لێرەوە کۆمێدیای ئایینی نەک هەر تڕاژیدیای کوشت، بەڵکو ئەفسانە و هونەریشی کوشت. ڕۆمانتیک نە ئایینە و نەش مەسیحیەت، بەڵکو پێکەوە تڕاژیدی و کۆمێدیە یان تڕاژیکۆمێدی. کۆمێدیا هەڵوەشاندنەوەی تڕاژیدیا نیە، تاکو بە لۆژیک ئەفسانە بکوژێت، بەڵکو ڕۆمانتیک خۆی ئەفسانەیەکی دیکەیە. لۆژیک ئەفسانە ناکوژێت، بەڵکو لۆژیک دوپاتبونەوەی ئەفسانەیە، لۆژیک خۆی بونیاتێکی ئەفسانەیی هەیە. یاسا لە ڕوانگەی فرۆیدەوە لە ئەفسانەی کوشتنەوە هاتۆتە ئاراوە، لەدایکبونی ئەخلاق لە ئەفسانەی کوشتنی باوکەوە، واتە خۆهۆشیاری بەرانبەر تاوان و گوناھێک، ڕێسا وەک پەرچەکردارێک دژ بە گوناهێکی هەرە دێرینە کە خۆی بەرگێکی ئەفسانەیی پۆشیوە. نائۆقرەیی ناخ گەمانێکی موتڵەقە لای هێگل کە ئەبەدی یاری لەگەڵ خۆیدا دەکات. ئەوە بنەڕەتی یاسا و ڕێسا و ئەدەبیاتە، باوکێکی کوژراو هەروەکو مێژو وایە بە شێوازێک مرۆڤ دەیگێڕێتەوە بەبێ کۆتایی و بەبێ نوسەر، مێژو بوەتە حیکایەتێکی لەبیرنەکراو. ویستی دەسەڵات تڕاژیدیای ژیانە، ویستی لۆژیک کۆمێدیای ژیانە، مێژو سێبارە دەبێتەوە، جارێ تڕاژیدیانە و جارێ کۆمێدیانە و جارێ تڕاژیکۆمێدیانە

   لای هێگل فەلسەفە جێگرەوەی هونەرە، فەلسەفە ڕۆڵی مێژو و ئەزمونکردنی هەقیقەتیش دەگێڕێت کە پێشتر هونەر و ئایین ئەو ڕۆڵەیان دەگێڕا. چیدی هونەری ئێستا و ئایندە ڕۆڵێکی مێژویی و ئەرکێکی کاریگەری نەماوە. ئەم فەیلەسوفە هەر بە چاوی مێژوەوە هونەری دەخوێندەوە، گەرچی سەرسامە بە هونەری ئەوسا، بەڵام هونەری ئێستا پەیوەندیەکی ئەوتۆی بەم ڕۆژگارەوە نەماوە. هونەر شێوازێکی وێنەدار و نیشانەدار و سنوردارە بۆ ئەزمونکردنی هەقیقەت، بەڵام فەلسەفەکەی خۆی مەعریفەی ڕەها و عەقڵی ڕەهایە. هەر ئەوەشە وای کردوە کە ئەم فەیلەسوفە تەنیا لە مێژوی ڕابوردوەوە جوانیناسی بناسێت، هەر بە ئاوڕدانەوە بۆ دواوە هونەری جوانیی ناسیوە. گەڕانەوە بۆ مێژو نیگایەکی یادەوەری و بیرەوەری ئەوسایە، ئێستا گەیشتۆتە پێوەرێکی کۆتایی خۆی

   بێگومان هونەر تەنیا فەلسەفیانە ڕاڤە ناکرێت و تەنیا مێژویانەش لێک نادرێتەوە. هونەر بە چاوی هەقیقەت ناخوێندرێتەوە، گەرچی هیچ فەرهەنگێک لە هیچ شوێن و کاتێکدا دەسبەرداری چرکەساتێکی هونەری خۆی نابێت، بەڵام هونەر نە ئاوێنەی مێژوە و نە وێنەی کولتوریشە. هیچ زانستێک  ناتوانێ دوا هەقیقەت و یەقین بێت، کەچی ئەم فەیلەسوفە هەقیقەت لە هونەر دەخوازێت، ڕۆحی موتڵەقی لە هونەر دەویست، هونەرێکی دەوێت کە ئەرک و ڕۆڵی مێژو بگێڕێت و لە خزمەتی ڕوح و لۆژیکدا بێت، تەنانەت ئەگەر هونەرێکی کرچ و پوچیش بێت، لای ئەم فەیلەسوفە کاریگەر و نایابە،  چونکی ڕۆڵێکی ئەقڵانی بە سەر هونەردا سەپاندوە. ئەڵبەتە ئەدەب وێنەی هەقیقەت و ئاوێنەی مێژو نیە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نیە کە ئەدەب گێڕانەوەی مێژوی تێدایە نیە، بە پێچەوانەوە، کاتێک فاکت و ئاکت دێنە نێو ئەدەبیاتەوە کە لە زمانی ئارشیڤ و زاری عیرفانی کەوتبن، لە پێناسەی چەمکەکان و درێژدادڕیی کەسەکان و ناڕوداوی شتەکان کەوتبن، واتە بە زمانێکی ئەدەبی بدوێن بە شێوازی زمانی گێڕانەوەی ماکسێنس فێرمین (Maxence Fermine)، ئەفسونی یەکەم نیگای ئەڤین وەک ئەفیون وایە، یەکەمین نیگا وەک بادەی خەون و موسیکی ئەفیون وایە، بەڵام بە زمانی ڕۆمان مێژویەک دەگێڕێتەوە کە شەڕی ئەفیون پێشوتر مارکس بە فاکت و ئاکت بۆ گێڕاوینەتەوە، کە چۆن کۆلۆنیالیسم و سەرمایەداریی بەریتانی لەڕێی کۆلۆنیی هیندەوە (Kolonie) بە قاچاغ ئەفیونیان دەبردە ئەودیوی سنورەکان، تاکو گەلانی سین ئالودەی مادە هۆشبەرەکان بکەن و وڵاتی چین داگیر بکەن

   هونەر لاساییکردنەوەیە لای هەردو فەیلەسوف پلاتۆ و ئاریستۆ، لای یەکەمیان لاساییکردنەوە شتێکە بۆ گەیشتن بە هەقیقەت وەک ئەوەی هەیە، لە کاتێکدا لای دوهەمیان هونەر لاساییکردنەوەی جیهانێکە نەک وەک ئەوەی هەیە، بەڵکو جیهانێک کە دەبێ وا بێت، بەڵام بە ناوەڕۆکیکی ئەفسانەییەوە نەک هەقیقیەوە. مرۆڤی ئانتیک بە لەدایکبونی تڕاژیدیا لە ڕۆحی موسیکەوە مەستانە دەگەڕایەوە ماڵی بوون، زمان بەردەوام دەگەڕا و نەدەوەستا، کەچی مرۆڤی مۆدێرنە بە ڕۆحێکی وێرانەوە لە ماڵ هەڵدێت

لوهمان (Luhmann) پێی وایە کۆتایی هونەری هێگلی لەوەوە هاتوە، کە هونەر بە ناوی خۆجیاکردنەوە و ئۆتۆنۆمیەوە هەمو پەیوەندیەکی بە کۆمەڵگەوە پچڕاندوە. هونەر دەتوانێ بۆ هەمو شتێک و بۆ هەمو کەسێک هەمیشە خاوەن توانستێکی گەردونی بێت، بەڵام تەنیا هەر وەک هونەر، نەک شتێکی دی، تەنیا بەگوێرەی بنەڕەتی شێوازی هونەر خۆی. جەوهەری هونەر هەمیشە سەر بە ڕابوردوە، باڵاترین شێوازی ڕۆحی ڕەها ئەڵبەتە فەلسەفەیە لای هێگل

لای ڤاگنەر (Wagner) سەرجەم کارە هونەریەکان کردارێکی سیاسین

لای ئەدۆڕنۆ (Adorno) پەیوەندیی نێوان مەعریفە و جوانیناسی پرسێکی فەلسەفی چارەسەرنەکراوەیە

لەجیاتیی مەرگی هونەر لای دێریدا (Derrida) مەرگی فەلسەفەیە، واتە چیدی فەلسەفە وەرشەی دروستکردنی هەقیقەت نیە، چونکی دال دوا مەدلولی نیە، لۆگۆ-ناوەندگەری (لۆگۆسێنتەریسم) هەڵدەوەشێتەوە و مانای مێتافیسیکی فەنا دەبێت

لای هێگل مەرگی هونەر لە ناو فەلسەفەدایە، هونەر لەپێناو فەلسەفەدا دەمرێت، هونەر دەبێتە فەلسەفە و لۆژیک و عەقڵ

بە پێچەوانەوە، لای نیتچە (Nietzsche) مەرگی فەلسەفە لە ناو هونەردایە، فەلسەفە دەبێتە نیگار و موسیک، سینەما و سەما، وێناندن و مەستبون، خەون و ئەفیون، ئەپۆلۆ و دیۆنیسوس (Apollo-Dionysus) واتا خەون و موسیک

   مێژو کۆتایی نایەت، کۆتای مێژویەک سەرەتای مێژویەکی دیکەیە، مێژو کۆتایی نیە. لای هێگل هونەر و ئایین ناوەڕۆکێکی هاوبەشیان هەیە، هونەر و مێژو هەمان ئامانجیان هەیە، ئەویش گەیشتنە بە ئازادی، جەوهەری ڕۆح ئازادیە، تاکە هەقیقەتێکی عەقڵ ئازادیە. بێگومان جیاوازیی نێوان تێگەیشتن و عەقڵ لەوەدایە، کە یەکەمیان جیاوازی و فرەیی شتەکان دەناسێت، بەڵام دوهەمیان ئامانجداری و یەکێتیی شتەکان دەناسێت، واتە عەقڵ یەکانگیری و گشتگیری و سەراپاگیریی هەمو شتەکان دەخوازێت. لە ناو جوانیگەریدا هەمیشە ڕۆح و ئازادی ئامادەن، جەنگی هێگل لەپێناو ڕۆحی جیهاندایە، ئامانجی مێژوی جیهان ئازادیی کامڵە، ئەوەش ئامانجی ڕۆحە، چونکی مێژوی جیهان هیچ شتێک نیە جگە لە دەرکەوتنی ڕۆحی جیهان و گەلان. ئەم فەیلەسوفە لەگەڵ مێژوی جیهاندا ئارشیڤخانەی دامەزراند و لەگەڵ کۆکردنەوەی هونەریشدا موسەخانەی (Museum) خوڵقاند. دیالێکتیکی ئەم ئیدیالیستە لە دێڕێکی خەست و خۆڵدا پێمان دەڵێت

فیسیک + مێتافیسیک = لۆژیک

Logik = Metaphysik + Physik

*

********************************************************************************************************************************

سەرچاوە

Vorlesungen über die Philosophie der Geschichte, Hegel; Werke 12; Suhrkamp, 1986

********************************************************************************************************************************

************************************************************************************************************************************

*

*

*

********************************************************************************************************************************

سەرچاوە

Das Ende der Kunst: Lesarten eines Gerüchts nach Hegel; Eva Geulen; Suhrkamp, 2002

Vorlesungen über die Ästhetik 1 & 2, Hegel; Reclam, 2008

*****************************************************************************************************************************

*

سەرنج

موسیک واتا هونەر

Musik, mousike, musica, mousikos, mouse, Muse, techne

museum, mouseion

musaicum, Mosaik, mosaico, musaico